सरस्वती पूजा केवल देवीको आराधना मात्र होइन, यो समाजको प्रगति र उज्यालो भविष्यको मार्गदर्शन गर्ने पर्व पनि हो।
वसन्त ऋतुको आगमनसँगै आउने एक विशेष पर्व हो वसन्त पञ्चमी, जुन दिनलाई सरस्वती पूजाका रूपमा मनाइन्छ। यो दिनलाई विद्या, बुद्धि र संस्कारको आरम्भ गर्ने अवसरका रूपमा लिइन्छ।
मानव जीवनमा धन, शक्ति र विद्याको विशेष महत्त्व छ। धनको प्रतीक लक्ष्मी, शक्तिको प्रतीक दुर्गा र विद्याको प्रतीक सरस्वती भएकाले नेपाली समाजमा यी तीन देवीको पूजा गर्ने परम्परा रहिआएको छ।
लक्ष्मी बिना समृद्धि सम्भव छैन, दुर्गा बिना आत्मबल अभाव हुन्छ, र सरस्वती बिना ज्ञानको उज्यालो आउँदैन। यसै कारणले जीवनमा पूर्णता हासिल गर्न यी तीन तत्वको विशेष महत्त्व रहने विश्वास गरिन्छ।
सरस्वतीलाई विद्या, संगीत, कला र ज्ञानकी देवीका रूपमा पूजा गरिन्छ। विशेषगरी, विद्यार्थी, शिक्षक, कलाकार, साहित्यकार र संगीतमैत्री व्यक्तिहरूले यस दिनलाई विशेष श्रद्धाका साथ मनाउँछन्।
पुराणहरू अनुसार, सरस्वती ज्ञान र विवेककी स्रोत हुन्, जसको कृपाले मानिस अज्ञानताको अन्धकारबाट मुक्त हुन्छ। यसै कारण, वसन्त पञ्चमीको दिन बालबालिकालाई अक्षरारम्भ गराइने परम्परा छ।
नाबालकहरूलाई पहिलो पटक अक्षर लेख्न सिकाएर सरस्वती मातासँग आशीर्वाद लिने परम्परा नेपाली समाजमा गहिरोसँग जरा गाडेर बसेको छ। शिक्षालाई जीवनको मूल आधार मानेर, यस दिन विद्यालयहरूमा विशेष पूजा आयोजना गरिन्छ, जहाँ विद्यार्थीहरूले सरस्वती माताको विशेष आराधना गर्छन्।
वसन्त पञ्चमी केवल विद्या र बुद्धिसँग मात्र सीमित छैन; यस दिनसँग धेरै सांस्कृतिक र धार्मिक परम्पराहरू गाँसिएका छन्। बालबालिकाको नाक वा कान छेड्ने चलन पनि यो दिनमा गरिन्छ।
यो संस्कार विशेष गरी किशोरावस्थामा प्रवेश गर्न लागेका बालबालिकाहरूका लागि गरिन्छ, जसले सामाजिक र धार्मिक दृष्टिले परिपक्वताको संकेत गर्छ। यसैगरी, वसन्त पञ्चमीको दिन शुभ मानिने भएकाले कुनै पनि धार्मिक एवं सामाजिक कार्यका लागि साइत खोज्न पर्दैन भन्ने विश्वास छ।
यस दिन विवाह, व्रतबन्ध, गुफा राख्ने (किशोरीहरूको विशेष अनुष्ठान), र बेल विवाह (बालिकाहरूको प्रतीकात्मक विवाह) जस्ता कार्य गरिन्छ। वसन्त ऋतु फूलहरूको ऋतु हो, जसलाई प्रकृतिको नवजीवनको सुरुवात मानिन्छ।
यस दिन विशेष गरी पहेंलो रङका वस्त्र लगाउने चलन छ, किनभने पहेंलो रङ वसन्त ऋतुको प्रतीक मानिन्छ। नेपाली समाजमा सरस्वती पूजाको महत्त्व अत्यन्त गहिरो छ।
शिक्षा र संस्कारको संयोजन हुने भएकाले यो केवल धार्मिक परम्पराको विषय मात्र होइन, समाजको ज्ञानपरक विकासको आधार पनि हो। आजको समयमा पनि हामीले यस पर्वको सांस्कृतिक, शैक्षिक र सामाजिक पक्षलाई जोगाइराख्न आवश्यक छ।
ज्ञानको सम्मान गर्ने संस्कार, शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिने सोच, र विद्या तथा बुद्धिलाई समाजको मेरुदण्ड बनाउने प्रयास गर्नुपर्छ। यसरी हेर्दा, सरस्वती पूजा केवल देवीको आराधना मात्र होइन, यो समाजको प्रगति र उज्यालो भविष्यको मार्गदर्शन गर्ने पर्व पनि हो।
“विद्या ददाति विनयं, विनयाद् याति पात्रताम्” भन्ने श्लोकले स्पष्ट पार्छ कि ज्ञानले नम्रता दिन्छ र नम्रताले व्यक्तिलाई योग्य बनाउँछ। यही भावनाका साथ, यो पर्वले समाजलाई शिक्षित, सभ्य र प्रगतिशील बनाउने प्रेरणा दिन्छ।
