निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, खस साम्राज्यको पतन भए पनि यसको ऐतिहासिक महत्त्व अविस्मरणीय छ । यसले नेपाली राज्यको आधारशिला खडा गर्‍यो, भाषागत एकताको सूत्रपात गर्‍यो र समृद्ध सांस्कृतिक विरासत छोडेर गयो ।

खस साम्राज्य पतनका मुख्य कारणहरू
१. आन्तरिक कलह र उत्तराधिकारको संघर्षः
खस मल्ल राजाहरूबीच उत्तराधिकारको लागि लगातार संघर्ष हुन्थ्यो । शासकको मृत्युपछि वा कमजोरीको फाइदा उठाएर राजपरिवारका सदस्यहरू वा स्थानीय सामन्तहरूबीच सत्ता हत्याउने होडबाजी चल्थ्यो। यसले राज्यलाई कमजोर बनायो र अस्थिरता बढायो ।

केही शासकहरू अशक्त र विलासी भएका कारण पनि राज्यको प्रशासन कमजोर भयो र यसको प्रभावकारिता घट्यो ।

२.केन्द्रीय शासनको कमजोरी र सामन्तवादको उदयः
राज्यको क्षेत्रफल विशाल भएकाले केन्द्रीय सरकारलाई सबै क्षेत्रमाथि प्रभावकारी नियन्त्रण कायम राख्न गाह्रो भयो । विभिन्न क्षेत्रमा रहेका स्थानीय सामन्तहरू (राजा, रजौटा) शक्तिशाली बन्दै गए। उनीहरूले केन्द्रीय शासनलाई कम वास्ता गर्न थाले र आफ्नै क्षेत्रमा स्वायत्तताको खोजी गर्न थाले। यसले राज्यको एकीकृत शक्तिलाई क्षय गर्‍यो । अन्तिम शासकहरूले यी सामन्तहरूलाई नियन्त्रण गर्न सकेनन्, जसले गर्दा उनीहरूले आफूलाई स्वतन्त्र घोषणा गर्न थाले ।

३.बाह्य आक्रमण र दबाबः
खस साम्राज्यको सीमाना तिब्बत र भारतका विभिन्न शक्तिहरूसँग जोडिएको थियो। समय–समयमा छिमेकी राज्यहरूबाट आक्रमण र दबाब सहनुपर्थ्यो

उदाहरणका लागि, काठमाडौं उपत्यकाका मल्ल शासकहरूसँग पनि खस राजाहरूको सम्बन्ध कहिले राम्रो र कहिले खराब हुन्थ्यो, जसले गर्दा दुवैतर्फबाट सैन्य दबाब कायम रहन्थ्यो । यस्ता बाह्य चुनौतीहरूले राज्यको आर्थिक र सैन्य शक्तिलाई कमजोर बनायो ।

४. आार्थिक व्यवस्थापनमा कमजोरीः
राज्यको अर्थतन्त्रको राम्रो व्यवस्थापन हुन सकेन। लामो समयसम्म चल्ने युद्धहरू र विलासी जीवनशैलीले राज्यको ढुकुटी रित्यायो । जनताबाट अत्यधिक कर उठाउँदा जनतामा असन्तुष्टि बढ्यो र उनीहरूले राज्यलाई कम सहयोग गर्न थाले ।

५. प्राकृतिक प्रकोप र महामारीः
केही इतिहासकारहरूका अनुसार, यस अवधिमा आएका प्राकृतिक प्रकोपहरू (जस्तै खडेरी, बाढी) र महामारीहरूले पनि राज्यको अर्थतन्त्र र जनजीवनमा नकारात्मक असर पारेको हुन सक्छ । यसले राज्यलाई थप कमजोर बनायो ।

६. पृथ्वी मल्लपछिको अव्यवस्थाः
खस साम्राज्यका सबैभन्दा शक्तिशाली शासक पृथ्वी मल्लको मृत्युपछि (जसको शासनकाल करिब १३३८ देखि १३५८ सम्म थियो), यस साम्राज्यमा छिटोछिटो उत्तराधिकारी परिवर्तन हुन थाले । पृथ्वी मल्लले आफ्नो शासनकालमा राज्यलाई एकताबद्ध राखेका थिए, तर उनको मृत्युपछि आएका शासकहरूले उनको जस्तो सामथ्र्य देखाउन सकेनन् । यसपछि राज्यको विभाजनको प्रक्रिया तीव्र बन्यो । यी सबै कारणहरूको परिणाम स्वरूप, १४औं शताब्दीको अन्त्यतिर खस साम्राज्य स–साना राज्यहरूमा (जसलाई बाइसे राज्य भनिन्छ) टुक्रियो। यसरी एक शक्तिशाली र विशाल साम्राज्यको पतन भयो र नेपाली इतिहासको नयाँ चरण सुरु भयो, जहाँ यी बाइसे र २४से राज्यहरूले छुट्टाछुट्टै अस्तित्व कायम गरे ।

समग्रमा खस साम्राज्यको पतनका लागि केन्द्रीय शक्तिको कमजोरी प्रमुख कारणमध्ये एक थियो । राजपरिवारभित्रको कलह, उत्तराधिकारको विवाद र शक्तिशाली सामन्तहरूबीचको आपसी खिचातानीले गर्दा केन्द्रीय शासन कमजोर बन्दै गयो । बाह्य आक्रमण विशेषगरी भेगमा आक्रमण र मुस्लिम आक्रमणहरूले पनि खस साम्राज्यको शक्तिलाई क्षीण बनायो । यी आक्रमणहरूले साम्राज्यको स्रोतसाधनमाथि ठूलो दबाब सिर्जना गर्‍यो र सैनिक शक्तिलाई कमजोर बनायो ।

अत्यधिक करभार, कृषि उत्पादनमा आएको ह्रास र जनतामा व्याप्त असन्तुष्टिले साम्राज्यको जगलाई कमजोर बनायो । यसरी विभिन्न कारणहरूको जटिल प्रभावले गर्दा १३ औं शताब्दीको अन्त्यतिरबाट खस साम्राज्यको शक्ति क्षीण हुँदै गयो र अन्ततः यो विभिन्न स–साना राज्यहरूमा टुक्रियो ।

खस साम्राज्यको महत्त्व
खस साम्राज्यको पतन भए पनि यसको ऐतिहासिक महत्त्व भने असीमित छ । यसले एकीकृत नेपालको जग बसाल्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो । खस साम्राज्यले पश्चिमी नेपालका धेरै साना राज्यहरूलाई एउटै शासन अन्तर्गत ल्याएको थियो, जसले भविष्यमा नेपाल एकीकरणका लागि मार्गप्रशस्त ग¥यो । नेपाली भाषाको विकासमा खस साम्राज्यको योगदान अतुलनीय छ । हालको नेपाली भाषाको उद्गमस्थल खस प्रदेश नै हो र त्यसबेलाको खस भाषाले नै आधुनिक नेपाली भाषाको रूप लियो । यसलाई सिंजाली भाषा पनि भनिन्थ्यो ।

खस साम्राज्यले कला, संस्कृति र वास्तुकलाको विकासमा पनि ठूलो योगदान पुर्‍यायो। सिंजा उपत्यकामा भेटिएका पुरातात्विक अवशेषहरू र देवलहरूले त्यसबेलाको समृद्ध कला र वास्तुकलाको झल्को दिन्छन् । न्याय प्रणाली र प्रशासनिक संरचनाको विकासले पनि पछि बनेका राज्यहरूलाई मार्गदर्शन प्रदान गर्‍यो । समग्रमा, खस साम्राज्यले नेपालको इतिहास, भाषा, संस्कृति र राजनीतिक विकासमा गहिरो छाप छोडेको छ, जसको अध्ययनबिना नेपाली इतिहास अपूर्ण रहन्छ ।

निष्कर्ष
खस साम्राज्यको गौरवशाली इतिहासको अन्वेषण गर्दा यो स्पष्ट हुन्छ कि यो मध्यकालीन नेपालको मात्र नभई समग्र दक्षिण एसियाकै एक महत्वपूर्ण राजनीतिक र सांस्कृतिक शक्ति थियो । यसले पश्चिम नेपालको विशाल भूभागमाथि करिब तीन शताब्दीसम्म शासन गर्‍यो, जसले गर्दा यस क्षेत्रमा एक एकीकृत राजनीतिक चेतनाको विकास भयो । सिंजा उपत्यकालाई केन्द्रबिन्दु बनाई यसले आफूलाई एक सुदृढ राज्यको रूपमा स्थापित गर्‍यो, जहाँको प्रशासनिक व्यवस्था सुव्यवस्थित थियो र कला, साहित्य तथा संस्कृतिको उल्लेखनीय विकास भएको थियो ।

विशेषगरी, खस साम्राज्यको सबैभन्दा ठूलो देन भनेको नेपाली भाषाको उत्पत्ति र विकास हो । खस भाषा (सिंजाली भाषा) को प्रयोगले आधुनिक नेपाली भाषाको जग बसाल्यो, जुन आज नेपालको राष्ट्रिय भाषा बनेको छ । यसका साथै, खस वास्तुकला, मूर्तिकला र धार्मिक परम्पराहरूले नेपाली समाजमा गहिरो छाप छोडेका छन् । यद्यपि, आन्तरिक कलह, बाह्य आक्रमण र विकट भौगोलिक बनावटका कारण यो शक्तिशाली साम्राज्य अन्ततः विभिन्न साना राज्यहरूमा टुक्रियो ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, खस साम्राज्यको पतन भए पनि यसको ऐतिहासिक महत्त्व अविस्मरणीय छ । यसले नेपाली राज्यको आधारशिला खडा गर्‍यो, भाषागत एकताको सूत्रपात गर्‍यो र समृद्ध सांस्कृतिक विरासत छोडेर गयो । खस साम्राज्यको अध्ययनले हामीलाई मध्यकालीन नेपालको राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक गतिशीलता बुझ्न मद्दत गर्छ र आधुनिक नेपालको निर्माणमा यसको अतुलनीय योगदानलाई उजागर गर्छ । भविष्यमा यस साम्राज्यबारे थप अनुसन्धानले अझै धेरै नखुलेका तथ्यहरू प्रकाशमा ल्याउन सक्छन् ।

सन्दर्भ सूची
अधिकारी, सूर्यमणि (२०४३) पश्चिम नेपालको ऐतिहासिक अन्वेषण, काठमाडौं : नेपाल र
एसियाली अनुसन्धान केन्द्र ।
अधिकारी, सूर्यमणि (२०५५) जुम्ला राज्यको इतिहास, काठमाडौं नेपाल र एसियाली अनुसन्धान केन्द्र ।
अधिकारी, सूर्यमणि (२०६७), खश साम्राज्यको इतिहास, काठमाडौ : भुँडीपुराण प्रकाशन ।
खनाल, मोहनप्रसाद (२०६९) नेपाली भाषाको हजार वर्ष, काठमाडौं : राइनो प्रकाशन ।
जोशी, सत्यमोहन (२०२८) कर्णाली लोक संस्कृति, काठमाडौं : नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान ।
नेपाल, पूर्णप्रकाश (२०४२) सिंजाको ऐतिहासिक रूपरेखा, विराटनगर : प्रतिभा पुरस्कार प्रतिष्ठान ।
नेपाल, पूर्णप्रकाश नेपाल ( २०४०) खश–सम्राट नागराज र श्रीपाली वंशावली प्राचीन नेपाल, काठमाडौँ : पुरातत्त्व विभाग ।
मल्ल, मोहन बहादुर (२०३३) सिजा इतिहासको डोरेटो, (लेखक स्वयं)
महर्जन, बसन्त (इ.स.२०१६) खश साम्राज्यमा बौध्द धर्मको उत्थान र पतन, काठमाडौं : इन्साइट पब्लिकेशन ।
महर्जन, तुलसीराम. (२०७०) नेपालको प्राचिन तथा मध्यकालीन इतिहास, काठमाडौं : काठमाडौं प्रकाशन गृह ।
सुवेदी, राजाराम (२०५४) कर्णाली प्रदेशको मध्यकालिन इतिहास, काठमाडौं : साझा प्रकाशन ।
Regmi, D. R.(1975). Modern Nepal : Rise and Growth in the Eighteenth
Century : Calcutta : Firma K. L. Mukhopadhya.
Stiller, Ludwig F. (1973). The Rise of the House of Gorkha : A Study in the
Unification of Nepal. Kathmandu : Human Resources Development Research Center.
Tuchi,Giuseppe. (1956). Preliminary Report on Two Scientific Expeditions
in Nepal Rome : ISMEO.

(यो अनुसन्धानमूलक लेखको अघिल्लो भाग पढ्न तलको लिंक खोल्नुहोस।)

खस साम्राज्यको संक्षिप्त इतिहास : एक अन्वेषण