नेपालको विकट गाउँका विद्यार्थी पनि च्याट जीपीटी वा खान एकेडेमी जस्ता प्लेटफर्म प्रयोग गरेर शिक्षकको अभावको समस्या कम गर्न सक्छन्। भाषाशिक्षामा त अझै ठूलो क्रान्ति सम्भव छ। एआई अनुवाद प्रणालीले नेपाली र अन्य भाषाबीच सिकाइ सहज बनाइदिन्छ।

आजको संसारमा परिवर्तनको गति अचम्मैको छ। हामी चौथो औद्योगिक क्रान्तिको बीचमा छौं, जहाँ प्रविधिको नयाँ राजा बनेको छ, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जसलाई हामी छोटकरीमा एआई भन्छौं। यो प्रविधि केवल कम्प्युटर वा रोबोटमा सीमित छैन, यो उद्योगदेखि व्यापार, शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, सञ्चार र हाम्रो संस्कृति सम्मलाई पुनः आकार दिइरहेको छ।

स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयको एआई इन्डेक्स रिपोर्ट २०२४ ले देखाएको छ कि सन् २०१३ देखि २०२३ सम्मको दस वर्षमा विश्वभर एआई अनुसन्धानमा गरिएको लगानी १४ गुणा बढेको छ। यसले स्पष्ट देखाउँछ, एआई अब केवल भविष्यको सपना होइन, यो अहिलेको आवश्यकता र अवसर हो।

नेपाल पनि यो लहरबाट अलग छैन। इन्टरनेटको पहुँच तीव्र गतिमा विस्तार हुँदैछ, युवाको जनसंख्या अनुपात उच्च छ, र डिजिटल उद्यमशीलताको वातावरण बिस्तारै फस्टाउँदै छ। अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवस २०२५ ले दिएको सन्देश सरल छ—यदि नेपाली युवाले एआई को सीप सिके र प्रयोगमा ल्याए, उनीहरूले आफ्नो मात्र होइन, देशको भविष्य पनि बदल्न सक्छन्।

एआई भन्नाले के हो? सरल भाषामा भन्नुपर्दा, यो कम्प्युटरलाई मान्छेजस्तै सोच्ने, सिक्ने र निर्णय गर्ने क्षमता दिने प्रविधि हो। यसमा मेशिन लर्निङ, डीप लर्निङ, प्राकृतिक भाषा प्रशोधन (Natural Language Processing) र कम्प्युटर भिजन जस्ता शाखाहरू पर्छन्। यसको शक्ति बुझ्नका लागि विदेशका केही उदाहरणहरू हेर्नुपर्छ।

भारतले ‘डिजिटल इन्डिया’ अभियानमार्फत एआई लाई कृषि र स्वास्थ्यमा प्रयोग गर्दै किसान र बिरामीको जीवन सजिलो बनाइरहेको छ। सानो जनसंख्या भएको एस्टोनियाले ई-गभर्नेन्स र एआई सेवा विश्वस्तरमा पुर्‍याएको छ।

अमेरिका र चीनले त यस क्षेत्रमा अनुसन्धान र लगानीको नेतृत्व गरिरहेका छन्। यी उदाहरणहरूले देखाउँछन्। जनसंख्या ठूलो हुनु वा अर्थतन्त्र बलियो हुनु मात्र होइन, स्पष्ट नीति, गुणस्तरीय शिक्षा र युवाको सक्रिय सहभागिता नै मुख्य कुरा हो।

शिक्षामा एआई को प्रभाव अचम्मको छ। पुरानो ‘एक-आकार-सबैलाई’ मोडेललाई हटाएर एआईले व्यक्तिगत सिकाइको बाटो खोलेको छ। युनेस्को को २०२३ रिपोर्टले देखाउँछ कि एआई–आधारित शैक्षिक उपकरण प्रयोग गर्ने विद्यार्थीको औसत प्रदर्शन ३० प्रतिशत सम्म बढेको छ।

नेपालको विकट गाउँका विद्यार्थी पनि ChatGPT वा Khan Academy जस्ता प्लेटफर्म प्रयोग गरेर शिक्षकको अभावको समस्या कम गर्न सक्छन्। भाषाशिक्षामा त अझै ठूलो क्रान्ति सम्भव छ। एआई अनुवाद प्रणालीले नेपाली र अन्य भाषाबीच सिकाइ सहज बनाइदिन्छ।

विशेष आवश्यकता भएका विद्यार्थीका लागि Voice-to-text वा Text-to-speech जस्ता प्रविधि निकै उपयोगी छन्। जुम्लाको एउटा विद्यालयले इन्टरनेट नभएको अवस्थामा पनि स्थानीय सर्भरमार्फत एआई ट्युटर राखेर गणित र विज्ञान पढाउन सुरु गरेको उदाहरण उत्साहजनक छ। तीन महिनामै विद्यार्थीको अंकमा १५ प्रतिशत सुधार आयो।

एआई ले पुराना केही कामहरू हटाउन सक्छ, तर नयाँ अवसर पनि उत्तिकै सिर्जना गर्छ। विश्व आर्थिक मञ्च (WEF) ले भविष्यवाणी गरेको छ कि २०२५ सम्ममा एआई ले ८५ मिलियन पुराना काम हटाउनेछ तर ९७ मिलियन नयाँ काम सिर्जना गर्नेछ।

नेपाली युवाले फ्रीलान्सिङमार्फत एआई–सहायता डिजाइन, लेखन, अनुवाद वा डेटा विश्लेषण सेवा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेच्न सक्छन्। कृषि रोग पत्ता लगाउने मोबाइल एप, स्वास्थ्य च्याटबोट, वा पर्यटकलाई मार्गदर्शन गर्ने स्मार्ट एप जस्ता स्टार्टअपहरू नेपालमै सुरु गर्न सकिन्छ।

काठमाडौंका तीन युवाले बनाएको ‘एग्रोएआई नेपाल’ एपले किसानलाई बालीको रोग फोटो खिचेर पत्ता लगाउन मद्दत गरेको छ, र सुरुको छ महिनामै १०,००० भन्दा बढी प्रयोगकर्ताले डाउनलोड गरिसकेका छन्।

व्यवसाय मात्र होइन, एआई समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्षम छ। स्वास्थ्य क्षेत्रमा यसको उपयोगले क्यान्सर जस्ता रोगको सुरुवाती चरणमै पहिचान गर्न सकिन्छ। टेलिमेडिसिन सेवाले दुर्गम गाउँमा पनि प्राथमिक स्वास्थ्य परामर्श पुर्‍याउन सक्छ।

कृषि क्षेत्रमा एआईले मौसमको सही पूर्वानुमान गर्न, उत्पादनको अनुमान निकाल्न र पानीको सही व्यवस्थापन गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। शिक्षा क्षेत्रमा विद्यार्थीको कमजोर पक्ष पत्ता लगाएर व्यक्तिगत अभ्यास सामग्री दिन सक्छ। पोखरामा सुरु गरिएको ‘हेल्थबोट नेपाल’ च्याटबोटले बिरामीको लक्षणका आधारमा प्राथमिक सल्लाह दिइरहेको छ, र दुई महिनामै ५०,००० भन्दा बढी परामर्श दिइसकेको छ।

नेपालको विविध भाषा र संस्कृतिलाई पनि एआई ले जोगाउन सक्छ। देशमा १२३ भाषा र दर्जनौँ जातीय परम्परा छन्, तर डिजिटल युगमा ती हराउने खतरा छ। एआई–आधारित अनुवाद प्रणालीले नेपाली र अन्य भाषाबीच तुरुन्त अनुवाद गर्न सक्छ।

लोककथा, गीत, नृत्यलाई डिजिटल रूपमा अभिलेख गरेर भविष्यका पुस्तासम्म पुर्‍याउन सकिन्छ। बालबालिकालाई आफ्नै भाषामा पढाउने एप बनाउन सकिन्छ। ‘NepaliVoiceAI’ परियोजनामा युवा टोलीले नेपाली भाषामा Voice-to-Text प्रणाली विकास गरिरहेको छ, जसले समाचार, भाषण र रेडियो सामग्रीलाई तुरुन्तै लिप्यन्तरण गर्छ।

एआई र इन्टरनेटको संयोजनले अब भूगोलको सीमाना तोडिदिएको छ। नेपाली युवाले घरमै बसेर अन्तर्राष्ट्रिय ह्याकाथन वा डेटा साइन्स प्रतियोगितामा भाग लिन सक्छन्। आफ्नो एआई प्रोजेक्ट GitHub मा राखेर विश्वका प्रतिभासँग सहकार्य गर्न सक्छन्। Upwork वा Fiverr जस्ता प्लेटफर्ममा एआई–सम्बन्धित सेवा दिन सकिन्छ। हालै एक नेपाली युवाले Kaggle मा विश्वव्यापी प्रतियोगितामा शीर्ष १० मा स्थान पाएको समाचारले युवामा हौसला जगाएको छ।

तर, यस यात्रामा चुनौती पनि छन्। सबैभन्दा ठूलो चुनौती सीपको अभाव हो। इन्टरनेट र बिजुलीको समस्या अझै धेरै ठाउँमा छ। कानूनी र नैतिक मापदण्ड स्पष्ट छैनन्। यी चुनौती पार गर्न शिक्षा प्रणालीमा विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म एआई सम्बन्धी विषय समावेश गर्नुपर्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा डिजिटल पूर्वाधार विस्तार गर्नुपर्छ। एआई नीति र गोपनीयता नियम समयमै बनाउन जरुरी छ।

अन्तमा, अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवस २०२५ ले हामीलाई दिएको सन्देश स्पष्ट छ—एआई अब केवल भविष्यको कुरा होइन, यो आजकै आवश्यकता हो। हामी युवाले यसलाई सिके, प्रयोग गर्‍यौं भने आफ्नो जीवनस्तर मात्र होइन, देशको अर्थतन्त्र, समाज र संस्कृतिमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छौं।

यो युगमा पछाडि पर्नु हाम्रो विकल्प होइन। साना–साना पहलबाट सुरु गरेर पनि हामी भोलि नेपाललाई प्रविधिमा सक्षम राष्ट्रको रूपमा विश्वमञ्चमा उभ्याउन सक्छौं। भविष्य हाम्रो हातमा छ, र एआई हाम्रो हातको त्यो उपकरण हो जसले असम्भवलाई सम्भवमा बदल्न सक्छ।