जातीय विभेद सामाजिक संरचना, इतिहास, धर्म, राजनीति र संस्कारसँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ। समाजको सोच परिवर्तन नहुँदासम्म शिक्षाबाट, संवादबाट, सहिष्णुताबाट मात्र हामी जातीय विभेदको चक्रव्यूह तोड्न सक्छौँ।
मानव सभ्यताको इतिहास अनेकौँ उपलब्धिहरू, खोजहरू र उन्नतिहरूको दस्तावेज हो। तर, यस इतिहासमा केही यस्ता काला पानाहरू छन्, जसले हाम्रो चेतनालाई लज्जित बनाउँछन्। तीमध्ये सबैभन्दा कुरूप र गहिरो घाउ हो — जातीय विभेद।
यो एउटा सामाजिक रोग हो, जसले हजारौँ वर्षदेखि मानिसहरूलाई वर्ग, वर्ण, छाला, धर्म, भाषा र उत्पत्तिको आधारमा विभाजन गर्दै आएको छ। जातीय विभेद मानव समाजको मेरुदण्डमा लुकेको त्यो कंकाल हो, जसले हाम्रा सहअस्तित्वका मूल्यहरूलाई खिया लगाइरहेको छ।
जातीय विभेदको उद्भव
जातीय विभेदको सुरुआत कहिलेदेखि भयो भन्नेमा निश्चित रूपमा भन्न त सकिँदैन, तर इतिहासले देखाउँछ कि सामाजिक पदानुक्रम र श्रेणीकरण मानव समाजको प्रारम्भिक स्वरूपसँगै विकसित भएको थियो।
प्राचीन भारतमा वर्ण व्यवस्था, रोमन साम्राज्यमा दास प्रथा, अमेरिकामा कालो र गोरोको विभाजन, र दक्षिण अफ्रिकामा एपार्थाइड नीति यसका केही ज्वलन्त उदाहरणहरू हुन्। यी सबै विभाजनको एउटै मूल ध्येय थियो — केही मानिसहरूलाई अरूभन्दा “उच्च” ठहर गर्दै बाँकीलाई “हीन” ठान्नु।
जातीय विभेदको स्वरूप र प्रभाव
जातीय विभेद केवल शारीरिक उत्पत्तिमा आधारित छैन; यसले सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक सबै क्षेत्रमा गहिरो असर पार्छ। विभेदित समुदायहरू शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र न्यायमा समान पहुँचबाट वञ्चित हुन्छन्। तिनीहरूको आत्मसम्मान कुण्ठित हुन्छ र सामाजिक रूपान्तरणमा उनीहरूको सहभागिता न्यून रहन्छ।
उदाहरणका लागि, अमेरिका जस्तो विश्वको सबैभन्दा शक्तिशाली देशमा पनि अफ्रिकी-अमेरिकीहरू सन् १९६० सम्म सिटबसमा पछाडि बस्न बाध्य थिए। भारतमा अझै पनि दलित समुदायले छुवाछूत, सामाजिक बहिष्कार र हिंसाको सामना गरिरहेका छन्। नेपालमा तथाकथित उच्च जात र तल्लो जातबीचको विभाजन अझै पनि गहिरिएर रहेको छ।
विभेदविरुद्धका सङ्घर्ष
जातीय विभेदविरुद्ध विभिन्न देशहरूमा आन्दोलनहरू चलेका छन्। महात्मा गान्धीले भारतमा दलित अधिकारका लागि “हरिजन” शब्द प्रयोग गर्दै सामाजिक चेतना जगाउने प्रयास गरे। अमेरिकामा मार्टिन लुथर किङ जुनियरले “I Have a Dream” भनाइमार्फत गोरा र कालोबीचको समानताको आवाज उठाए।
नेल्सन मण्डेलाले दक्षिण अफ्रिकाको एपार्थाइडविरुद्ध दशकौँ जेल जीवन बिताउँदै लोकतन्त्र स्थापना गरे। नेपालमा वि.सं. २०४६ मा पञ्चायतविरुद्ध आन्दोलन भयो, जसले बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना गर्यो। त्यसपछि वि.सं. २०६२/०६३ मा तेस्रो जनआन्दोलन भयो, जसले राजतन्त्रको अन्त्य गरी देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना गर्यो। यसले नयाँ संविधान निर्माणको ढोका खोल्यो।
नयाँ संविधान २०७२ ले जातीय विभेद र छुवाछूतलाई गम्भीर आपराधिक कार्य घोषणा गर्यो। राज्यका सबै अङ्गमा समावेशिता, समानता र गैर-विभेद सुनिश्चित गर्ने सङ्कल्प गर्यो। संविधानको धारा २४ ले जातीय छुवाछूतविरुद्धको अधिकारलाई मौलिक अधिकारका रूपमा स्थापित गर्यो।
मानव इतिहासमा आजको २१औँ शताब्दीमा हामी चन्द्रमामा घर बनाउने कुरा गर्छौँ, कृत्रिम बुद्धिमत्तालाई मानव जीवनमा समाहित गरिरहेका छौँ, तर त्यही समाजमा कसैले केवल आफ्नो जन्मको आधारमा अपमान, भेदभाव र असमानता भोग्नुपरेको अवस्था शर्मनाक छ।
नेपालमा संविधानले जातीय विभेदलाई अपराध मानेको छ, तर व्यवहारमा अझै पनि समाजको मूल प्रवाहमा दलित समुदायलाई प्रवेश गर्न कठिन छ। छुवाछूतको कुरा केवल ग्रामीण क्षेत्रमा सीमित छैन; शिक्षित शहरी समाजमा समेत साङ्केतिक रूपमा यो मानसिकता गढिएको पाइन्छ।
जातीय विभेद मानव सभ्यताको एउटा स्थायी लज्जा हो। एक यस्तो कंकाल जसलाई हामी लुकाउने प्रयास गर्छौँ, तर जुन सधैँ हाम्रो चेतनामा बोझ बनेर बाँच्छ। यस समस्याको समाधान केवल कानुनी उपायले सम्भव छैन, किनभने जातीय विभेद सामाजिक संरचना, इतिहास, धर्म, राजनीति र संस्कारसँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ। समाजको सोच परिवर्तन नहुँदासम्म शिक्षाबाट, संवादबाट, सहिष्णुताबाट मात्र हामी जातीय विभेदको चक्रव्यूह तोड्न सक्छौँ।
मानवताको असली पहिचान उसले बनाएको प्रविधिमा होइन, उसले देखाएको सहिष्णुता र करुणामा हुन्छ। जातीय विभेदविरुद्धको सङ्घर्ष केवल एक समुदायको हो भन्ने सोच हटाई, यो सम्पूर्ण मानवताको मुद्दा हो भन्ने बोध गरिनु अत्यावश्यक छ। अनि मात्र हामी भन्न सक्छौँ, “मानव इतिहासको त्यो कंकाल हामीले अन्ततः गाड्यौँ।”
