लिताकोटमा जेठ ३२ गते मार्सी धान रोप्नु खेती मात्र होइन, पुर्खासँगको संवाद हो। यहाँको क्यालेन्डरले संसारलाई छक्क पकडाउँछ–जेठ सधैँ ३२ दिनको हुन्छ, र असार २ गतेबाट सुरु हुन्छ। यो मिति गाउँको गर्व हो। जब किसानहरू माटोमा बिरुवा गाड्छन्, त्यो धानको बोट होइन, पुर्खाको आशीर्वाद र संस्कृतिको ज्योति बोकेर उभिएको हुन्छ।
जुम्लाको तातोपानी–३, लिताकोटको काखमा लहलहाउँदा मार्सी धानका हरिया बोटहरूले केवल खेत रङ्ग्याउँदैनन्, सिङ्गो गाउँको इतिहास, संस्कृति, र गर्वको कथा पनि सुनाउँछन्। मार्सी धान, जुन समुद्र सतहबाट २,७९० मिटरको उचाइमा फल्ने विश्वकै दुर्लभ रैथाने बाली हो, हाम्रो आत्मा हो। जेठ र असारमा हुने रोपाइँ यहाँ जेठ ३२ को अनौठो क्यालेन्डर र धान रोप्ने पुर्ख्यौली परम्पराले यो गाउँलाई सांस्कृतिक धरोहरको रूपमा उभ्याएको छ।
मार्सी धानको कुरा उजागर गर्दा ऐतिहासिक महान युगपुरुष लछेलकृति पैकेला (पैकेलो) लाई छुटाउनु भनेको एउटा महत्त्वपूर्ण अंश नै छुट्नु हो। अघिल्लो तातोपानी गाउँपालिकाको सरकार, नवराज न्यौपाने नेतृत्वको कार्यपालिकाको प्याटेन्ट राइटको दाबी र पहल गर्विलो इतिहासको एक कोसेढुङ्गा हो भन्दा फरक पर्दैन। मार्सी धानको कथा करिब १,२०० वर्ष पुरानो छ, जुन जुम्लाको तातोपानी, लाछु जिउलो, र आसपासका क्षेत्रमा फल्ने नेपालको गहना हो।
स्थानीय किंवदन्तीअनुसार वि.सं. १०९८ मा जुम्लाका इष्टदेवता चन्दननाथले भारतको काश्मीरबाट जादुमय मार्सी धानको बीउ ल्याएर लाछु जिउलोको माटोमा रोपेका थिए। त्यसको १४ वर्षपछि, वि.सं. १११२ देखि काली मार्सी धानको खेती नियमित रूपमा फुल्न थाल्यो। यो जापोनिका प्रजातिको धान हो, जुन माइनस ४ डिग्री सेल्सियसको चिसोमा पनि उम्रने अनौठो गुणले विश्वमै दुर्लभ छ। राणाकालमा यो धानको रातो र खैरो चामल हुलाकको घोडा चढेर काठमाडौँका रजवाडाहरूसम्म पुग्थ्यो, जसले मार्सीको ऐतिहासिक रङ झल्काउँछ।
जुम्लाको छुमचौर, साविक हाकु, र तातोपानीमा यो धानको खेती गरिन्छ, तर पछिल्लो समय मुगु र डोल्पाका खेतहरूमा पनि यसको हरियाली फैलिएको छ। खेतीको थालनी चैत १२ मा बीउ राख्नबाट सुरु गरी जेठ–असारमा रोपिन्छ। रोचक त के छ भने, लिताकोटको क्यालेन्डर अनुसार जेठ महिना ३२ दिनको हुन्छ, जुन गजबको छ र असोज–कात्तिकमा सुनौला बाला झुन्डिन्छन्।
तर, यो गर्विलो धानलाई चुनौती पनि कम छैन। जलवायु परिवर्तन, बलास्ट रोग, र खेतको खण्डीकरणले मार्सी धान लोपोन्मुख अवस्थामा छ। जुम्लाको कृषि अनुसन्धान केन्द्रले नयाँ प्रजातिको विकास र संरक्षणमा जुटिरहेको छ, जसमा तातोपानी गाउँपालिकाका संस्थापक अध्यक्ष नवराज न्यौपानेको कार्यपालिकाले मार्सी धानको संरक्षणलाई नीतिगत प्राथमिकता दिएको थियो।
लछेलकृति पैकेलाको अमर योगदान
मार्सी धानको इतिहासमा लछेलकृति पैकेला (पैकेलो) को नाम सुनौला अक्षरमा लेखिएको छ। यो गाउँको सांस्कृतिक धरोहरलाई जोगाउन उनले खेलेको भूमिका कथन बन्छ। पैकेलाको रोचक खिस्साले मार्सी धानलाई तातोपानीको सांस्कृतिक पहिचान बनाएको छ। पैकेलो डाँबमा जेठ ३० गते रोपाइँ हुन्छ। पालिकाले जेठ ३० लाई पालिका रोपनी दिवसको रूपमा मनाउँदै आएको थियो, तर गत दुई वर्ष यता यो हराएको छ। पैकेलाको नेतृत्वमा गाउँलेहरूले धानको बीउ संरक्षण र खेतीको परम्परालाई पुस्तौँसम्म अमर बनाएका छन्। पैकेलाको दूरदर्शिता आज पनि लाछु जिउलोको खेतमा हरियाली बनेर लहलहाउँछ।
मार्सी धानको बहुआयामिक महत्त्व
१. सांस्कृतिक सौन्दर्य: मार्सी धान लिताकोटको आत्मा र पहिचान हो। जेठ ३२ मा खेतमा बिरुवा रोप्नु यहाँको पुर्ख्यौली धर्म हो। यो परम्परा लाछु जिउलो र आसपासमा मात्र जीवित छ, जहाँ मिति छुटाए जरिवाना र गाउँको सल्लाहले रोपाइँको महत्त्व झन् गहिरिन्छ। तिहारमा बलिराजाको समयदेखि धान भित्र्याएर उत्सव मनाउने विश्वासले मार्सी धानलाई पर्वको रङ थप्छ।
२. पोषणको खजाना: मार्सी धानको रातो वा खैरो चामल स्वाद र स्वास्थ्यको अनुपम सङ्गम हो। यसमा कार्बोहाइड्रेट, फाइबर, र एन्टिओक्सिडेन्ट प्रचुर हुन्छ, जसले मधुमेह, उच्च रक्तचाप, र हृदयरोगलाई टाढा राख्छ। यो चामलको भातले घण्टौँसम्म भोक मेटाउँछ, जसले कर्णालीको कठिन जीवनमा ऊर्जा दिन्छ।
३. आर्थिक समृद्धि: मार्सी चामलको माग काठमाडौँदेखि विदेशसम्म छ। एक पाथी (२ किलो) को मूल्य १,४०० रुपियाँसम्म पर्छ, जसले किसानको आर्थिक पसिना सुन बन्छ। तर, कम उत्पादनले बजारको प्यास मेट्न सकेको छैन।
४. जैविक धरोहर: माइनस ४ डिग्रीको चिसोमा पनि फल्ने यो धान नेपालको रैथाने बाली हो। यसको संरक्षणले जैविक विविधता र खाद्य सुरक्षा बलियो बनाउँछ, जुन विश्वकै लागि अनुकरणीय छ।
जेठ ३२: लिताकोटको अनौठो क्यालेन्डर
लिताकोटमा जेठ ३२ गते मार्सी धान रोप्नु खेती मात्र होइन, पुर्खासँगको संवाद हो। यहाँको क्यालेन्डरले संसारलाई छक्क पकडाउँछ–जेठ सधैँ ३२ दिनको हुन्छ, र असार २ गतेबाट सुरु हुन्छ। यो मिति गाउँको गर्व हो। जब किसानहरू माटोमा बिरुवा गाड्छन्, त्यो धानको बोट होइन, पुर्खाको आशीर्वाद र संस्कृतिको ज्योति बोकेर उभिएको हुन्छ।
मार्सी धान केवल बाली होइन, यो लिताकोटको सांस्कृतिक सौन्दर्य, ऐतिहासिक गाथा, र आर्थिक समृद्धिको आधार हो। लछेलकृति पैकेलाको योगदानले यो धानको बीउलाई पुस्तौँसम्म जीवन्त राख्ने सपना साकार भएको छ। जलवायु परिवर्तन र आधुनिकीकरणको चुनौतीबीच, सरकार, किसान, र अनुसन्धान केन्द्रहरूले मार्सी धानलाई लोप हुनबाट जोगाउन एकजुट हुनुपर्छ। यो धानको संरक्षणले लिताकोटको माटोलाई मात्र होइन, नेपालको रैथाने बालीको विश्व पहिचानलाई पनि उजागर गर्नेछ।
