प्रत्येक स्थानीय तहमा कम्तीमा एउटा मनोसामाजिक परामर्श केन्द्र स्थापना गरी तालिमप्राप्त मनोसामाजिक परामर्शकर्तामार्फत डिप्रेशन, चिन्ता रोग, र आत्महत्याको सोचाइ भएका व्यक्तिलाई नियमित मनोसामाजिक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउन आवश्यक छ।
मानसिक स्वास्थ्य मानव कल्याणको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। यो केवल व्यक्तिगत वा शारीरिक स्वास्थ्यसँग मात्र सम्बन्धित छैन, बरु समाजको समग्र स्वास्थ्य र समृद्धिका लागि अनिवार्य छ। कुनै पनि समुदायमा मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न र सुरक्षित राख्न स्थानीय सरकारको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
स्थानीय सरकारहरूले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधान र समग्र विकासका लागि विभिन्न पहल र कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छन्। मेरो यस संस्थामा काम गरेको अनुभवका आधारमा स्थानीय सरकारको मानसिक स्वास्थ्य प्रवर्द्धनमा के–कस्तो भूमिका हुन्छ भन्ने विषयमा यस लेखमा चर्चा गर्ने सानो प्रयास गरेको छु।
१. सार्वजनिक चेतना र शिक्षा प्रवर्द्धन
मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा प्रायः मानिसहरू आघात र समस्याहरूबारे खुला रूपमा कुरा गर्न चाहँदैनन्। स्थानीय सरकारले सार्वजनिक शिक्षाका कार्यक्रम र अभियानहरू सञ्चालन गरेर मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्वबारे जनचेतना फैलाउन सक्छ।
यस्ता स्वास्थ्य सचेतना कार्यक्रमहरूले मानसिक समस्याहरूको पहिचान गर्न र पहिचान भएका व्यक्तिको उपचार गर्न सहयोग पुर्याउँछ। विद्यालय, सार्वजनिक स्थानहरू, र समाजका अन्य क्षेत्रहरूमा मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी कार्यक्रमहरू आयोजना गरेर स्थानीय सरकारहरूले समुदायलाई मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी जानकारी पुर्याउन सक्छन्।
२. सहायता र समर्थन सेवाहरू उपलब्ध गराउनु
स्थानीय सरकारले मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूलाई सुलभ र पहुँचयोग्य बनाउन विशेष ध्यान दिनुपर्छ। यसका लागि प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा मानसिक स्वास्थ्य उपचार सेवा प्रदान गर्न स्वास्थ्यकर्मीहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने, समय–समयमा मानसिक रोग विशेषज्ञको सेवा उपलब्ध गराउने पहल गर्ने, र मानसिक स्वास्थ्य सल्लाहकारहरूको व्यवस्था गर्नुपर्छ।
साथै, प्रत्येक स्थानीय तहमा कम्तीमा एउटा मनोसामाजिक परामर्श केन्द्र स्थापना गरी तालिमप्राप्त मनोसामाजिक परामर्शकर्तामार्फत डिप्रेशन, चिन्ता रोग, र आत्महत्याको सोचाइ भएका व्यक्तिलाई नियमित मनोसामाजिक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउन आवश्यक छ।
यसबाहेक, स्थानीय सरकारले गरिब र अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि मानसिक स्वास्थ्य र मनोसामाजिक सेवासहित विशेष सुविधाहरू उपलब्ध गराएर समान पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
३. सामाजिक समर्थन प्रणाली निर्माण गर्नु
मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएका व्यक्तिहरूलाई उपचारमात्र होइन, सामाजिक समर्थन पनि आवश्यक हुन्छ। स्थानीय सरकारले समुदायमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट प्रभावित व्यक्तिहरूका लागि सहयोग र सञ्जाल निर्माण गर्न सक्छ।
यसले उनीहरूको पुनर्सशक्तीकरणमा सहयोग पुर्याउँछ र समाजमा समावेशीकरणको प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ। यसका लागि गैरसरकारी संस्थाहरू (NGOs), सामाजिक कार्यकर्ताहरू, र स्वयंसेवी समूहहरूको सहयोग आवश्यक हुन्छ।
४. मानसिक स्वास्थ्य र रोजगारीको सम्बन्धमा काम गर्नु
मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको असर व्यक्तिको काम गर्ने क्षमतामा पनि पर्छ। स्थानीय सरकारहरूले रोजगारीसँग सम्बन्धित कार्यक्रमहरू आयोजना गरेर मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट प्रभावित व्यक्तिहरूलाई समावेश गर्न सक्छन्।
गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट प्रभावित व्यक्तिहरूका लागि उपयुक्त काम गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने, मानसिक स्वास्थ्यमा सहयोग पुर्याउने प्रशिक्षण र पाठ्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने कार्यहरूले रोजगारीका अवसरहरू बढाउँछ।
५. धार्मिक र सांस्कृतिक संवेदनशीलता
नेपालजस्तो विविधता र सांस्कृतिक धरोहर भएको मुलुकमा मानसिक स्वास्थ्यका मुद्दाहरूलाई समाधान गर्दा धार्मिक र सांस्कृतिक संवेदनशीलता महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
स्थानीय सरकारहरूले स्थानीय धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूसँग मेल खाने गरी मानसिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छन्। यसले समुदायको विश्वास जित्न सहयोग पुर्याउँछ र मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूको प्राप्तिलाई सजिलो बनाउँछ।
६. मानसिक स्वास्थ्य नीति र योजना निर्माण
स्थानीय सरकारहरूले मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित दीर्घकालीन योजना र नीतिहरू निर्माण गर्नुपर्छ। यसले मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकतामा राख्ने र यसका लागि आवश्यक स्रोतसाधन र सेवाहरू सुनिश्चित गर्ने कार्यमा सहयोग पुर्याउँछ। मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधानका लागि प्रभावकारी योजनाहरू बनाउन र तिनको कार्यान्वयन गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
स्थानीय सरकारको भूमिका मानसिक स्वास्थ्यमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसले समुदायलाई मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्व बुझाउन र समस्याहरू समाधान गर्न प्रभावकारी कदमहरू चाल्न सक्छ।
स्थानीय स्तरमा मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूको पहुँच र समावेशिता सुनिश्चित गर्ने कार्यले समाजमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्थामा सुधार ल्याउन सक्छ। त्यसैले, स्थानीय सरकारको सक्रिय र जिम्मेवार नेतृत्वले मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ।
यसरी, मानसिक स्वास्थ्यका विषयमा सरकारको भूमिका केवल उपचार प्रदान गर्नेमात्र नभई जनचेतना फैलाउने, सामाजिक समर्थन प्रणाली निर्माण गर्ने, र समावेशी नीति निर्माण गर्ने कार्यमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
(लेखक सीएमसी नेपाका मनोसामाजिक अधिकृत हुनुहुन्छ।)
