नेपालमा लैङ्गिक हिंसाको स्वरूप धेरै फरकफरक छ। घरेलु हिंसा, दाइजो प्रथा, बालविवाह, मानव बेचबिखन, यौन दुर्व्यवहार, र सार्वजनिक स्थानमा महिलामाथि दुर्व्यवहार जस्ता घटनाहरू अझै पनि कायम छन्।
प्रत्येक वर्ष, नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्म, विश्वभर “लैङ्गिक हिंसा बिरुद्धको १६ दिने अभियान” मनाइन्छ। यस अभियानले लैङ्गिक असमानता र हिंसाको अन्त्यका लागि आवाज उठाउँदै समाजलाई सचेत पार्ने उद्देश्य राख्छ।
विश्वव्यापी रूपमा यो अभियान महिलामाथि हुने हिंसा रोक्न, सामाजिक न्याय प्रवर्द्धन गर्न, र समानताको मुद्धालाई प्राथमिकतामा ल्याउन केन्द्रित छ। नेपालजस्तो विविध सामाजिक र सांस्कृतिक संरचनाले भरिएको देशमा पनि यो अभियानको महत्त्व झन् बढ्दो छ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
लैङ्गिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियान सन् १९९१ मा पहिलो पटक महिला विश्व नेतृत्व संस्थान (उमन ग्लोबल लिडरसीप) द्वारा सुरु गरिएको थियो। यो कार्यक्रम रुट्गर्स विश्वविद्यालयको नेतृत्वमा सम्पन्न भएको थियो।
कार्यक्रममा सहभागी महिलाहरूले लैङ्गिक हिंसाका विषयमा विश्वभर सचेतना फैलाउने उद्देश्यले १६ दिने अवधिलाई प्रतीकात्मक रूपमा छनोट गरे।
नोभेम्बर २५ लाई “महिला हिंसाविरुद्धको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस” (इन्टरनेसनल डे फर दि इलिमिनेसन अफ भायोलेन्स एग्निष्ट उमन) का रूपमा र डिसेम्बर १० लाई “मानव अधिकार दिवस”का रूपमा चिनिन्छ। यी दुई मितिबीचको १६ दिनलाई लैङ्गिक न्याय र मानव अधिकारको पक्षमा अभियान चलाउन विशेष महत्त्व दिइएको हो।
नेपालमा लैङ्गिक हिंसा: अवस्था र चुनौती
नेपालमा लैङ्गिक हिंसाको स्वरूप धेरै फरकफरक छ। घरेलु हिंसा, दाइजो प्रथा, बालविवाह, मानव बेचबिखन, यौन दुर्व्यवहार, र सार्वजनिक स्थानमा महिलामाथि दुर्व्यवहार जस्ता घटनाहरू अझै पनि कायम छन्।
२०८० सालको नेपाल प्रहरीको तथ्याङ्क अनुसार, ३८ प्रतिशत महिलाले कुनै न कुनै प्रकारको घरेलु हिंसा भोग्ने गरेको देखिएको छ। यस्ता हिंसा अधिकांश अवस्थामा परम्परागत सोच, पितृसत्तात्मक समाज र कानुनी कमजोरीका कारणले उत्पन्न हुने गरेका छन्।
अभियानका उद्देश्य
लैङ्गिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियानले विभिन्न तहमा सचेतना, कानुनी सुधार, र व्यवहार परिवर्तनको लागि निम्न उद्देश्यहरू तय गरेको छ:
१. सचेतना जगाउने: लैङ्गिक हिंसाबारे समाजलाई शिक्षित गर्दै पीडितहरूको अधिकार र सुरक्षामा जोड दिनु।
२. नीति निर्माणमा प्रभाव पार्ने: सरकार र सरोकारवालाहरूलाई प्रभावकारी कानुन निर्माण र कार्यान्वयनका लागि दवाब सिर्जना गर्नु।
३. समुदाय सशक्तीकरण: हिंसाविरुद्ध लड्न समुदाय स्तरमा महिलाहरूलाई नेतृत्वदायी भूमिकामा ल्याउनु।
४. अन्तर्राष्ट्रिय ऐक्यबद्धता: लैङ्गिक हिंसा विरुद्धको लडाइँलाई विश्वव्यापी अभियानमा रूपान्तरण गर्नु।
प्रमुख गतिविधिहरू
अभियानका दौरान नेपाल र विश्वभर विभिन्न प्रकारका कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्। जसमध्ये केही यस्ता छन्:
जनचेतना कार्यक्रम: विद्यालय, विश्वविद्यालय, र सार्वजनिक स्थानहरूमा लैङ्गिक हिंसाका असरबारे प्रशिक्षण र छलफल।
मिडिया अभियान: रेडियो, टेलिभिजन, र डिजिटल माध्यमबाट सन्देश प्रवाह।
प्रदर्शन र र्यालीहरू: लैङ्गिक समानताको पक्षमा समाजमा दबाब सिर्जना गर्ने उद्देश्यले र्याली र प्रदर्शनहरू।
कानुनी सहायता शिविर: हिंसाका पीडितहरूलाई कानुनी परामर्श र सहयोग।
नेपाल सरकार र अन्य संस्थाहरूको भूमिका
नेपाल सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले लैङ्गिक हिंसा बिरुद्धको अभियानलाई सहयोग गर्दै आएका छन्। महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयले कानुनी सहायता, हेल्पलाइन, र आश्रय गृहहरूको स्थापना गरी पीडितहरूको रक्षा गर्दै आएको छ।
गैरसरकारी संस्थाहरूले पनि ग्रामीण क्षेत्रमा महिला सशक्तीकरण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका छन्।
हालको अवस्था
नेपालले लैङ्गिक हिंसाविरुद्ध केही महत्त्वपूर्ण कानुनी र संरचनात्मक सुधार गरेको छ। २०६३ सालको घरेलु हिंसा निवारण ऐन र मानव बेचबिखन तथा ओसारपसार नियन्त्रण ऐन जस्ता कानुनहरू लागू भएका छन्।
यद्यपि, समाजमा हिंसा र भेदभावका गहिरा जरा उखेलेर फाल्न अझै धेरै प्रयास आवश्यक छ।
अभियानको प्रभाव र आगामी सम्भावना
लैङ्गिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियानले समाजलाई हिंसा र भेदभावबारे सचेत पार्न ठूलो योगदान दिएको छ। तथापि यो अभियानले दीर्घकालीन सफलता हासिल गर्न कानून, शिक्षा र सामाजिक सोचको परिवर्तन आवश्यक छ।
महिलाको सम्मान, समानता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न यो अभियान मात्र पर्याप्त छैन। यसलाई निरन्तर र दिगो प्रयासमार्फत अघि बढाउन सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिक समाज सबैले हातेमालो गर्नुपर्छ।
लैङ्गिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियान केवल एक कार्यक्रम मात्र होइन, यो लैङ्गिक न्यायको अभियान हो। यो अभियानले नारीलाई मात्र होइन, समाजका हरेक वर्गलाई समानता, न्याय, र मानव अधिकारको महत्त्व सिकाउने अवसर प्रदान गर्दछ।
नेपालमा यस अभियानलाई अझ प्रभावकारी बनाउन समुदाय स्तरमा ध्यान केन्द्रित गर्दै दीर्घकालीन रणनीति बनाउन आवश्यक छ।
लैङ्गिक हिंसाको अन्त्य सामुहिक जिम्मेवारी हो, जसले समाजलाई न्यायपूर्ण र समान बनाउन मद्दत गर्छ।
