विश्व रेबिज दिवस
रेबिज रोगको असर मानिसको दिमागमा पर्छ। रेबिज रोग लागेको मानिसको समयमा उपचार भएन भने उसको मृत्युसम्म हुने खतरा हुन्छ। रेबिज रोग लागेको कुकुर, रोग देखा परेको १४ दिन भित्र मर्छ। रेबिजको लक्षण देखिएपछि व्यक्ति तीनदेखि १० दिनभित्रमा शतप्रतिशत मर्दछन्।
रेबिज मुख्यतया एसिया र अफ्रिकाका एक सय ५० भन्दा बढी देश र क्षेत्रहरूको एक गम्भीर सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्या हो। यो एक भाइरल, जुनोटिक र एक भ्याक्सिनबाट रोक्न सकिने, भाइरल रोग हो। जसले वार्षिक दशौं हजारको मृत्यु निम्त्याउँछ। जसमा ४० प्रतिशत १५ वर्ष मुनिका बालबालिकाहरू रहेका छन्। कुकुरको टोकाइ र खरोंचले ९९ प्रतिशत मानव रेबिज रोग निम्त्याउँछ। खोप र कुकुरको टोकाइबाट बचेर यो रोकथाम गर्न सकिन्छ।
एक पटक भाइरसले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीमा संक्रमण गरेपछि र क्लिनिकल लक्षणहरू देखा पर्दा, शतप्रतिशत केसहरूमा रेबिज घातक हुन्छ। रेबिज जुनोटिक (पशुबाट मानिसमा सर्ने) भाइरल संक्रामक रोग हो। यो संक्रमण पहिले देखि नै पीडित जनावरहरु द्वारा मानिसमा सर्छ। मुख्यतया रेबिजले संक्रमित जनावरहरु चमेरा र स्तनधारी प्राणीहरूमा मात्र असर गरे पनि यो जंगली जनावरहरू स्याल, ब्वाँसो, फ्याउरो आदीमा पनि उत्पन्न हुन्छ। खासगरी यो रोग घरपालुवा पशु कुकुरमा पनि सर्छ। यो रोग प्राय कुकुरको टोकाइबाट मानिसमा सर्छ।
रेबिज वा “हाइड्रोफोबिया” (पानीबाट डराउने रोग) रोग हो। जसले कुकुरहरूलाई बिरामी बनाउँछ। धेरै पूर्वी र पश्चिमी देशहरूमा कुकुरहरूलाई यसको विरुद्ध खोप लगाइन्छ। तर अझै पनि नियन्त्रण हुन सकेको छैन। रेबिज भाइरसको कारणले हुन्छ। जसले स्नायु प्रणालीमा आक्रमण गर्छ र पछि लारमा निस्कन्छ।
रेबिज रोग लागेको कुकुरको चटाईबाट मात्र पनि यो रोग सर्न सक्छ। रोगी जनावरको र्यालद्वारा घाउ मार्फत शरीरमा रेबिजका जीवाणु प्रवेश गर्दछ भनेर सन् १८०४ मा एक जर्मन वैज्ञानिकले पत्ता लगाएका थिए। त्यसको धेरैपछि मात्र लाईसा नामक भाइरसको सङ्क्रमणले गर्दा रेबिज हुन्छ र त्यो भाइरस स्याल, कुकुर, बाँदर, बिरालो, चमेरो जस्ता जनावरको टोकाइले गर्दा हुन्छ भनेर पत्ता लागेको हो।
यद्यपि, भाइरसलाई केन्द्रीय स्नायु प्रणालीमा पुग्नबाट रोकेर तत्काल पोस्ट एक्सपोजर प्रोफिलेक्सिस (पीईपी) मार्फत रेबिजको मृत्यु रोक्न सकिन्छ। पीईपीमा घाउ राम्ररी धुने, मानव रेबिज भ्याक्सिनको पाठ्यक्रम र रेबिज इम्युनोग्लोबुलिन (आरजीआई)लाई संकेत गर्दा समावेश हुन्छ। यदि कुनै व्यक्तिलाई सम्भावित पागल जनावरले टोकेको वा खरोंच गरेको छ भने उसले तुरुन्तै र सधैं पीईपी हेरचाह खोज्नुपर्छ।
डब्लुएचओ र यसका विश्वव्यापी साझेदारहरूले कुकुरको कारण रेबिजबाट हुने मानव मृत्युलाई सामूहिक कुकुर खोपको प्रवर्द्धन गर्ने, पीईपीमा पहुँच सुनिश्चित गर्ने, स्वास्थ्यकर्मीको तालिम, सुधारिएको निगरानी र सामुदायिक सचेतना मार्फत टोक्ने रोकथाम गर्ने व्यापक एक स्वास्थ्य दृष्टिकोण मार्फत अन्त्य गर्ने लक्ष्य राखेका छन्।
विश्वमा रेबिजको अवस्था
विश्वव्यापी रूपमा, क्यानाइन रेबिजले वार्षिक रूपमा लगभग ५९ हजार मानिसको मृत्यु हुने अनुमान गरिएको छ। एसियामा, रेबिज स्पष्ट रूपमा एक प्रमुख समस्या हो। एसियामा रेबिजका कारण हुने मानव मृत्युको संख्या विश्वको कुनै पनि क्षेत्रको तुलनामा बढी छ। सबैभन्दा धेरै मानव रेबिज मृत्यु एसिया (५९.६ प्रतिशत), अफ्रिका (३६.४प्रतिशत) मा हुन्छ। जबकि अमेरिकामा रेबिजको कारण ०.०५ प्रतिशत मान्छेको मात्रै मृत्युु हुन्छ। साथै, विश्वमा हुने रेबिजका कारण मानव मृत्युको ३५ प्रतिशत हिस्सा भारतको छ। जुन अन्य कुनै पनि देशको तुलनामा बढी हो।
एसियामा, क्यानाइन रेबिजले प्रति वर्ष २ दशमलव २ मिलियन असक्षमता-समायोजित जीवन-वर्षहरू गुमाउने अनुमान गरिएको छ। जबकि पोस्ट एक्सपोजर प्रोफिलेक्सिस (पीईपी) को वार्षिक लागत एसियामा सबैभन्दा बढी छ। जुन १.५ बिलियन अमेरिकी डलर अनुमान गरिएको छ।
सन् २०१५ मा रेबिजको कारणले विश्वभरी १७ हजार चार सय मानिसको मृत्यु भएको थियोे। रेबिजबाट हुने मानव मृत्युको ९५ प्रतिशत अफ्रिका र एसियाबाट रहेका छन्। यो रोग लागेका लगभग ४० प्रतिशत बालाबच्चाहरू १५ वर्ष मुनि उमेरका रहेका छन्। रेबिज १५० भन्दा बढी देशहरूमा र अन्टार्टिका बाहेक सबै महादेशमा देखा परेको छ। रेबिज देखा परेको क्षेत्रमा विश्वको ३ अर्ब भन्दा अधिक मानिसहरू बसोबास गर्छन्। अस्ट्रेलिया र जापान, सहित पश्चिम युरोपमा धेरै देशहरूमा कुकुरमा रेबिज देखिएको छैन। साथै धेरै प्रशान्त टापुहरूमा रेबिज छैन।
नेपालमा रेबिजको अवस्था
नेपालमा २०७९/८० को तथ्यांक अनुसार एक लाख आठ हजार पाँच सय ५५ जनालाई कुकुरले टोकेको र १० हजार आठ सय ३७ जनालाई जनावरले टोकेको थियो। जसमा चार लाख ५६ हजार नौ सय ७८ जनाले रेबिजको खोप लागाएका थिए। उक्त आथिक वर्षमा जनावरको टोकाइबाट दश जनाको मृत्यु भएको थियो।
रेबिजको भाईरस र सर्ने तरिका
रेबिजको भाईरस र्याविडोभ्रिड परिवारको ल्यस्भाइरस जेनसको आरएनए प्रकारको प्रजाति हो। मानिसमा रेबिज सर्ने सामान्य तरिका भनेको रेबिज जनावरको टोकाइबाट वा भाइरस संक्रमित र्यालबाट घाउहरुमा संक्रमण हुनु हो।
रेबिज सर्ने तरिकामा जनावरको टोकाइ सबैभन्दा सामान्य, टोक्ने जनावरको र्यालमा भाइरस भएमा, चमेरोबाट र प्रयोगशालाबाट र व्यक्ति-व्यक्तिबाट – दुर्लभ: कोर्नियल र अंग प्रत्यारोपणबाट सर्न सक्छ। रेबिज रोग लागेको कुनै पनि जंगली जनारहरूसँगको सम्पर्कमा आउँदा सर्वप्रथम कुकुरलाई सर्दछ। रेबिज रोग लागेको कुकुरको टोकाई तथा चटाईबाट सर्ने यो रोग सबै पशु तथा मान्छेहरूलाई सर्दछ।
रेबिज संक्रमण हुन सक्ने जीवहरु
गाई, भैंसी, भेडा, बाख्रा, घोडा, गधा, सुँगुर, बंगुर र बिरालोमा रेबिज रोग लाग्न सक्छ। चरा वा स्तनधारी वर्गका यी जनावर, जसलाई लाईसा नामक भाइरसको सङ्क्रमण हुन्छ। त्यस्ता जनावरले टोकेमा वा कुनै आलो घाउमा चाटेमा पनि मान्छेलाई रेबिजको सङ्क्रमण हुन्छ।
रेबिजका लागेका जीवहरुमा देखिने लक्ष्यणहरु फरकफरक समूहमा बाँडेर छलफल गर्न सकिन्छ।
गाई र भैंसीमा देखिने लक्षणहरु
गाई, भैंसी धेरै चनाखो हुने, छट्पटीने, विना कारण कराउने, सिङ्गले भित्तामा ठोकी रहने, नउग्राउने, निल्न नसक्ने, र्याल काढी रहने, आँखा राता देखिने र अरु स्वास्थ पशु भन्दा भिन्नै लक्षणहरु देखाउने जस्ता लक्षणहरु देखापर्दछन्।
कुकुरमा देखिने लक्षणहरु
रेबिज रोग लागेको कुकुरले पुच्छर टाँगमुनी लुकाएर हिँड्ने गर्दछन्। रेबिजलागेका कुकुरलाई अरु कुकुरहरूले देखेमा भुक्छन्। रोगी कुकुर पनि भुक्न खोज्छ तर सास सुकेको हुन्छ र भुक्दा सास आँउदैन। रेबिज रोग लागेको कुकुरले मुखबाट र्याल फाल्दै हिँडेको देखिन्छ।
मानिसमा देखिने लक्षणहरु
रेबिज रोग लागेका मानिसहरूलाई टाउको दुख्ने, ज्वरो आउने, घाँटी, जीउ दुख्ने हुन्छ भने बिरामी साना-तिना कुरामा पनि उत्तेजित हुने, चिडचिडाहट हुने, अँध्यारो सुनसान कोठामा एक्लै बस्न रूचाउने, जोसँग जे गर्दा पनि रिसाउने, पानीसँग खेल्न मात्र होइन पानी हेर्नै डराउने, श्वास प्रश्वासमा कठिनाइ हुने हुनाले तीर्खा लागे पनि बिरामीले पानी खादैनन्। र्याल चुहाउने, अरूलाई टोक्न खोज्ने, विस्तारै हातगोडा नचल्ने र अन्तिममा मृत्यु हुने हुन्छ।
रेबिजका प्रकारका
१. फ्युरियस रेबिजले अति सक्रियता, उत्साहजनक व्यवहार, भ्रम, समन्वयको कमी, हाइड्रोफोबिया (पानीको डर) र एरोफोबिया (ड्राफ्ट वा ताजा हावाको डर) को परिणाम दिन्छ। कार्डियो-रेस्पिरेटरी अरेस्टका (मुटु र श्वासप्रश्वासका) कारण केही दिनपछि मृत्यु हुन्छ।
२. पक्षाघाती रेबिजले मानव केसहरूको कुल संख्याको लगभग २० प्रतिशतका लागि समावेश गर्दछ। रेबिजको यो रूप उग्र रूप भन्दा कम नाटकीय र सामान्यतया लामो कोर्स चल्छ। मांसपेशीहरू बिस्तारै पक्षाघात हुन जान्छ, घाउको ठाउँबाट सुरु हुन्छ। कोमा बिस्तारै विकसित हुन्छ र अन्ततः मृत्यु हुन्छ।
रोगथाम र उपचार
कुकुरहरूलाई खोप लगाउनु मानिसहरूमा रेबिज रोक्ने सबैभन्दा प्रभाकारिक रणनीति हो। मानिसहरूमा जनचेतना जगाउनु जरुरी छ। साथै मानिसहरुलाई खोप लगाउनु पर्छ। खोप कुकुरले टोक्नु अघि वा पछि लगाउन मिल्छ।
उच्च जोखिम समूहका मानिसहरु कुकुरले टोक्नु भन्दा पहिलेनै खोप लगाउने, ०.१ एमएल छालामुनि दुई डोज दिनु पर्दछ ( ० दिनमा र ७ दिनमा)।
पोस्ट-एक्सपोजर प्रोफिलेक्सिस (पीईपी) रेबिजको जोखिमको लागि आपतकालीन प्रतिक्रिया हो। यसले भाइरसलाई केन्द्रीय स्नायु प्रणालीमा प्रवेश गर्नबाट रोक्छ। एक्सपोजर पछि कम्तिमा १५ मिनेटको लागि पानी र साबुनले व्यापक घाउ धुने, रेबिज खोप लगाउने र घाउमा रेबिज इम्युनोग्लोबुलिन वा मोनोक्लोनल एन्टिबडीहरु लगाउने।
खोप कुकुरले टोके पछि लगाउने हो। ०.१ एम एल छालामुनि ३ डोज दिनुपर्दछ (० दिनमा, ३ दिनमा र ७ दिनमा)। यदि कुकुरले फेरि टोकेमा दुई डोज रेबिज खोप लगाउनु पर्दछ यसका लागि तीन महिनाको अन्तर हुनुपर्छ।
