नकारात्मक उत्प्रेरणामा शिक्षक -१
रामप्रकाशको जीवन एउटा उदाहरण हो। एउटा दर्पण हो, जसले हामीलाई यो प्रश्न सोध्छ, जब मेहनत र इमानदारिताको कुनै मूल्य रहँदैन, तब शैक्षिक गुणस्तर कसरी कायम होला? जब एउटा शिक्षकको सपना मर्छ, तब समाजको भविष्य कति सुरक्षित रहला?
सुर्यले हिमालको काखमा लुकेर बिहानको उज्यालो छर्दै गर्दा, जुम्लाको गुठीचौर गाउँपालिका–१, मनिसाँघुमा रंगरोगन गरेर सानो घरको आँगनमा ५७ वर्षीय रामप्रकाश थाकाली उभिन्छन्। हातमा पुरानो भोटे चियाको कप छ, जुन उनको जीवनजस्तै फिक्का र चिसो बन्दै गएको छ।
उनको आँखामा पहाडको गहिराइ छ, तर त्यो गहिराइमा सपनाको उज्यालोभन्दा बढी निराशाको कालो बादल मडारिएको छ। २०४८ सालमा प्राथमिक तहको स्थायी शिक्षक बनेका यी मानिस अहिले खड्गदेवी माविका हेडमास्टर छन्।
तर, उनको जागिरको काँधमा एउटा ‘बढुवा’ कहिल्यै चढेन। उनको यो कथा एउटा शिक्षकको मेहनत, इमानदारिता र त्यसको बदलामा पाएको उपेक्षाको कथा हो— जहाँ सपनाहरू हिमालको चिसो सिरेटोसँगै उड्छन्। र आशाहरू माटोमा मिल्छन्।
रामप्रकाशको शिक्षण यात्रा २०४३ सालको साउन १ गतेबाट सुरु भएको थियो। डोल्पाको सर्मी गाउँ, जहाँ हिमालले आकाशलाई छुने असफल प्रयास गर्छ, त्यहीँबाट उनले आफ्नो जीवनको पहिलो पाइला चाले।
अस्थायी शिक्षकको रूपमा उनले कक्षा कोठाको धुलो उडाउँदै स्लेटमा अक्षर कोरे। त्यो बेला उनको मनमा एउटा सानो सपना पलाएको थियो— स्थायी शिक्षक बनेर विद्यार्थीको भविष्य उज्यालो बनाउने र आफ्नो जीवनमा पनि एउटा स्थिरता ल्याउने।
उनको त्यो सपना २०४५ सालमा साकार हुने बाटोमा थियो। उनले स्थायी शिक्षकको लिखित परीक्षा पास गरे। तर प्रहरी प्रतिवेदन समयमा बुझाउन नसक्दा उनको नाम सूचीबाट हरायो। यो उनको जीवनको पहिलो ठेस थियो।
तर उनले हिम्मत हारेनन्। हार्नु उनको स्वभावमा थिएन। २०४८ सालमा फेरि अवसर आयो। उनको नाम स्वतः स्थायी शिक्षकको सूचीमा अग्रपंक्तिमा पर्यो। त्यो दिन उनको मनमा एउटा उज्यालो बल्यो— अब उनको मेहनतले रंग ल्याउनेछ, अब उनको जीवनले गति लिनेछ।
डोल्पाको सर्मी गाउँबाट सुरु भएको उनको यात्रा हिमालका कन्दराहरू, गाउँका साँघुरा बाटाहरू र फराकिला मनहरू भएका विद्यार्थीका सपनाहरूसम्म पुग्यो। उनले कति विद्यार्थीलाई आफ्नो हातले लेख्न सिकाए, कति सपनालाई पखेटा दिए। कति विद्यार्थीले उनकै कक्षा कोठाबाट डाक्टर बन्ने बाटो समाते, कतिले इन्जिनियर बन्ने सपना देखे, र कतिले उनकै जस्तो शिक्षक बन्ने प्रेरणा पाए।
तर उनको आफ्नो सपना भने जहाँको तहीँ अड्कियो। उनले कहिल्यै बढुवाको स्वाद चाख्न पाएनन्। डोल्पामा रहँदा पनि उनले बढुवाको खबर सुनेका थिए। त्यो खबर सुन्दा उनको मनमा आशाको एउटा ठूलो पहाड ठाडिएको थियो।
उनले सोचे, “अब मेरो मेहनतको फल पाउने बेला आयो।” तर त्यो पहाड भत्कियो। उनको आशा माटोमा मिल्यो। यो उनको जीवनको पहिलो निराशा थिएन, तर यो पनि अन्तिम बन्न सकेन।
२०६० सालको मंसिर १ गते उनी जुम्ला सरुवा भएर आए। त्यसयता उनले हरेक वर्ष कार्यसम्पादन मूल्यांकन फारम भरे। ती फारमहरूमा उनको हातले लेखिएको हरेक अक्षरमा उनको मेहनतको औंठाछाप थियो, उनको इमानदारिताको सुगन्ध थियो।
“मैले सधैं सावधानीपूर्वक फारम भरेको छु। सोच्थें, अब त बढुवा हुन्छु,” उनी भन्छन्।
उनको बोलीमा एउटा सादगी छ, एउटा निश्छलता छ, जुन सुन्दा पनि मनमा एउटा भरोसा जाग्छ। तर ती फारमहरू कागजको थुप्रोमा परिणत भए। उनको आशा निराशाको गहिरो खाडलमा खस्यो।
“जनजातिको छोरा हुँ, व्यवहारले कसैलाई बिगारेको छैन। तर मेरो शिक्षण यात्रा भने धेरै नै बिग्रियो,” उनको यो भनाइले उनको मनको पीडालाई छर्लंग पार्छ।
उनको आवाजमा एउटा गहिरो दुखान्त झल्किन्छ, जुन केवल उनको व्यक्तिगत कथा होइन, यो ती सबै शिक्षकको साझा पीडा हो, जसको मेहनतलाई कागजको मूल्यांकनले कहिल्यै न्याय गर्न सक्दैन।
उनको जीवन एउटा बिम्बजस्तै छ— एउटा बूढो रूख, जसले फल दिन्छ, छहारी दिन्छ, तर आफैं भने सधैं उहीँ उभिन बाध्य छ। उनले पढाउने कुरामा कहिल्यै कन्जुस्याइँ गरेनन्।
उनको कक्षा कोठामा विद्यार्थीका आँखाहरू चम्किन्थे। उनको शब्दले उनीहरूको मनमा ज्ञानको बत्ती बाल्थ्यो। उनले हरेक विद्यार्थीलाई एउटा सपना देख्न सिकाए। तर उनको आफ्नो सपना कसैले देखेन। उनको मेहनत र सीप कसैले मूल्यांकन गरेन।
यो केवल उनको मात्रै व्यक्तिगत कथा होइन, यो ती सबै शिक्षकको कथा हो, जो मेहनतको फल पाउनबाट बञ्चित छन्, जो इमानदारिताको मूल्य चुकाउन बाध्य छन्। उनको जीवन एउटा प्रश्न बनेर उभिन्छ— जब मेहनतको कुनै कदर हुँदैन, तब कसरी एउटा शिक्षकले आफ्नो मनोबल जोगाइराख्न सक्छ?
यो पालि १४ जनालाई आन्तरिक बढुवा गर्ने विज्ञापन खुल्यो। उनले फेरि फारम भरे। “एक जना मात्र सिनियर बढुवा हुन बाँकी थिएँ। सोचें, अब त पक्कै हुन्छ,” उनले भने।
उनको मनमा एउटा सानो आशाको किरण बलिरहेको थियो। उनले सोचे, “४८ सालदेखि मेहनत गरेको छु, अब त मेरो पालो आउँछ।” तर त्यो किरण पनि निभ्यो। उनको नाम सूचीमा परेन। उनी फेरि हेरेको हेर्यै भए।
यो केवल एउटा घटना थिएन, यो उनको जीवनको नियति बन्यो। उनको मेहनत, उनको अनुभव, उनको सिनियारिटी— सबै कागजको एउटा टुक्रामा हराए। उनको मनमा एउटा ठूलो खाडल बन्यो, जहाँ उनले आफ्नो सपनालाई गाडे।
तर यही बीचमा उनले आफ्नो जिम्मेवारीबाट कहिल्यै पछि हटेनन्। २०८० जेठ १४ गतेदेखि उनी प्राथमिक तहको दरबन्दीमा रहेर पनि खड्गदेवी मावि मनिसाँघुको प्रधानाध्यापक बने। उनले विद्यालयलाई एउटा नमुना बनाए।
विद्यार्थीको पढाइ राम्रो छ, शिक्षकहरूको मनोबल उच्च छ। उनले हरेक दिन बिहान विद्यालयको आँगनमा उभिएर विद्यार्थीलाई स्वागत गर्छन्। उनको मुस्कानमा एउटा सादगी छ, जसले विद्यार्थीलाई प्रेरणा दिन्छ।
तर उनको आफ्नो मनोबल भने भत्किँदै गएको छ। उनको जागिरे जीवनको साढे तीन वर्ष बाँकी छ। अवकास हुने दिन नजिकिँदै छ। तर उनको मनमा एउटा प्रश्न बारम्बार उठ्छ— “मैले के गल्ती गरें? मैले कसलाई रिस उठाएँ?”
जुम्लाको माहोल पनि उनलाई राम्रो लाग्दैन। “नाम लिनु छैन, तर केही मान्छेका पक्षपाती व्यवहारले म बढुवा हुन सकिनँ,” उनी भन्छन्। उनको यो भनाइमा एउटा गहिरो सत्य लुकेको छ।
शैक्षिक क्षेत्रमा हुने पक्षपात, पहुँच र प्रभावको खेलले इमानदार र मेहनती शिक्षकहरूलाई सधैं पछाडि धकेल्छ। उनले यो कुरा भन्ने ठाउँमा नभनेका पनि होइनन्। आश्वासन पनि नपाएका होइनन्।
“पर्ख, तिम्रो पालो आउँछ,” भन्ने शब्दहरू उनले कति पटक सुने। तर ती आश्वासनहरू कागजको जहाजजस्तै बन्यो— हावामा उड्यो, तर कहिल्यै गन्तव्यमा पुगेन। उनको मनमा एउटा ठूलो शून्यता छ, जुन हरेक आश्वासनले झन् गहिरो बनायो।
उनका साथीहरूले उजुरी गर्न सुझाए। “उजुरी गर, तिमीलाई अन्याय भएको छ,” उनीहरूले भने। तर उनको मनले मानेन। “मलाई उजुरी गर्न मन छैन,” उनी भन्छन्।
यो उनको सादगी हो, उनको इमानदारिता हो। उनी लड्न चाहँदैनन्, उनी केवल आफ्नो मेहनतको सम्मान चाहन्छन्। तर यो इमानदारिताले उनलाई कहिल्यै पुरस्कृत गरेन।
बरु उनको आँखै अगाडि २०७५ सालमा स्थायी भएका ८ जना शिक्षक बढुवा भए। ४८ सालमा स्थायी भएका उनी भने हेरेको हेर्यै भए। यो दृश्य उनको मनमा एउटा काँडा बनेर बिझाइरहन्छ। हरेक पटक यो कुरा सम्झिँदा उनको मन भारी हुन्छ।
उनी सोच्छन्, “मेरो अनुभवको मूल्य किन भएन? मेरो मेहनतको कदर किन नगरे?”
उनको व्यथा ती सबै शिक्षकको हो, जसको मेहनतलाई कागजको थुप्रोले थिच्छ, जसको सपनालाई पक्षपातको हावाले उडाउँछ। शैक्षिक क्षेत्रमा बढुवाको यो विभेदकारी नीतिले कति शिक्षकको मनोबल भत्काएको छ? कति सपना हराएका छन्?
रामप्रकाशको जीवन एउटा उदाहरण हो। एउटा दर्पण हो। जसले हामीलाई यो प्रश्न सोध्छ, जब मेहनत र इमानदारिताको कुनै मूल्य रहँदैन, तब शैक्षिक गुणस्तर कसरी कायम होला? जब एउटा शिक्षकको सपना मर्छ, तब समाजको भविष्य कति सुरक्षित रहला?
उनको आँखामा एउटा सपना अझै बाँकी छ— बढुवाको। तर त्यो सपना अब धेरै टाढा पुगिसकेको छ। उनको जागिरे जीवनको सुर्य अस्ताउँदै छ।
पातारासी हिमालको काखमा उभिएर उनी सोच्छन्, “मैले विद्यार्थीको भविष्य बनाएँ, तर मेरो भविष्य कसले बनाउने?” उनको यो प्रश्न हावामा हराउँछ, तर उत्तर कसैसँग छैन।
उनको कथा एउटा चेतावनी हो। यदि यो विभेदकारी नीति नसुध्रिए, यदि इमानदार शिक्षकको मूल्यांकन नभए, तब हाम्रो शिक्षा प्रणालीको भविष्य पनि अन्धकारमा हराउनेछ।
रामप्रकाश एउटा नाम मात्र होइन, एउटा प्रतीक हो— मेहनत, इमानदारिता र निराशाको प्रतीक। उनको जीवन भोगमइले हामीलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ। उनले आफ्नो जीवनभर अरूका सपनालाई पखेटा दिए। तर उनको आफ्नो पखेटा कहिल्यै खुलेन।
उनको कथा सुनेर हामीले सोध्नुपर्छ— जब एउटा शिक्षकको मेहनतको कदर हुँदैन, तब हामी कस्तो भविष्यको अपेक्षा गर्न सक्छौं? उनको जागिरको अन्तिम दिन नजिकिँदै छ। तर उनको मनमा एउटा कुरा स्पष्ट छ, उनले आफ्नो कर्तव्य पूरा गरे। अब प्रश्न यो हो, “हाम्रो शिक्षा प्रणालीले उनप्रति आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्यो त?”
