डेंगुको फैलावटबारे गरिएको अर्को अध्ययनले ३ अर्ब ९ करोड मानिस डेंगु भाइरसको संक्रमणको जोखिममा रहेको अनुमान गरेको छ। त्यस्तै एक सय २९ देशहरूमा अवस्थित संक्रमणको जोखिम भए पनि ७० प्रतिशत हिस्सा एशिया प्रदेशको छ। यस हिसाबले हामी सबैभन्दा बढी जोखिममा छौं।
डेंगुको परिचय
डेंगु लामखुट्टे (एडिस एजिप्टाई र एडिस एल्बोपिक्टस) किटाणुबाट सर्ने रोग हो। यो नेपालका अधिकांश जिल्लामा देखापरेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २००९ मा डेंगुलाई चेतावनी चिन्ह बिनाको डेंगु, चेतावनी चिन्ह सहितको डेंगु र गम्भीर डेंगु भनेर वर्गीकरण गरेको छ।
डेंगु एडिज इजिप्टी नामक लामखुट्टेले एउटा डेंगु पीडित रोगीलाई टोकेर अर्को स्वस्थ मानिसलाई टोक्दा फैलिन्छ। डेंगु पीडितको शरीरमा रहेको डेंगुको भाइरस लामखुट्टेमार्फत् नै एउटा शरीरबाट अर्को शरीरमा पुग्छ। यो प्रजातिको पोथी लामखुट्टेको शरीरमा सेतो–कालो धर्सा हुन्छ भने यो अन्य लामखुट्टेभन्दा केही ठूलो हुन्छ। यो लामखुट्टेले प्रायगरी उज्यालोमा अथवा बिहानीपख टोक्छ।
सामान्यतया डेंगु भाइरसको सङ्क्रमण भएको तीनदेखि चौध दिनपछि यसका लक्षणहरू देखिन थाल्छन्। डेंगु विश्वभरका उष्णकटिबंधीय र उप-उष्णकटिबंधीय जलवायुहरूमा पाइन्छ। प्रायः शहरी र अर्ध-शहरी क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। जलवायु परिवर्तन, तीव्र सहरीकरण र जनसङ्ख्या वृद्धिका कारण यो तीव्र गतिमा फैलिरहेको छ। प्रकोप सामान्यतया मौसमी हुन्छन्।
डेंगु संक्रमित लामखुट्टेका माध्यमबाट स्वस्थ्य मानिसलाई टोक्दा यो रोग सर्छ। जुनबेला तापक्रम बढ्छ, पानी पर्छ, अनि पाँच सात दिन पानी जम्मा भए लामखुट्टेको जीवनचक्र पूरा भएपछि लामखुट्टेको संख्या बढ्दै जान्छ। थोरै मात्र पानी जम्मा भएको भाँडामा पनि लामखुट्टेले फुल पार्न सक्छ र यसको वृद्धि विकास हुन्छ! जब मनसुन अगाडि बढ्छ त्यसरी नै संक्रमण बढ्दै जान्छ। हाल देशका ७२ जिल्लामा डेंगु पुगिसकेको हुँदा आउँदा दिनमा संक्रमण बढ्ने सम्भावना अधिक नै छ।
वातावरणमा भएका ‘जोखिम तत्व’ जस्तै बट्टा, टायर, गमलाका फुलदानी, पातमै पानी जम्मा भएर लामखुट्टेले अण्डा पार्न सक्छ। बिहान र साँझ बढी टोक्ने भएकाले सजग रहनुपर्छ। लगातार पानी परिराख्यो भने संक्रमण त्यति बढ्न पाउँदैन। किनकी पानी एकै ठाउँमा जम्मा भइरहने अवस्था हुँदैन। नेपालमा असारदेखि कात्तिकसम्म डेंगु संक्रमणको सम्भावना बढी हुन्छ।
डेंगु ज्वरोको गम्भीर रूप हो। जसलाई डेंगु हेमोरेजिक फिभर पनि भनिन्छ। यसले गम्भीर रक्तस्राव, रक्तचापमा अचानक गिरावट र त्यसका कारणबाट मृत्यु पनि निम्त्याउन सक्छ।
हाल विश्वको लगभग आधा जनसंख्या डेंगुको जोखिममा छ। जसमा हरेक वर्ष एक सय देखि चार सय मिलियन संक्रमण हुने अनुमान गरिएको छ। डेंगु रोगको कुनै खास उपचार र खोप हुँदैन। त्यसैले डेंगुबाट बच्ने एक मात्र उपाय भनेकै लामखुट्टेको टोकाईबाट बच्नु हो। डेंगुको रोकथाम र नियन्त्रण भेक्टर नियन्त्रणमा निर्भर गर्दछ। प्रारम्भिक पहिचान र उचित चिकित्सा हेरचाहको पहुँचले गम्भीर डेंगुको मृत्युदरलाई धेरै कम गर्छ। डेंगुको विश्वव्यापी प्रकोप आक्रमक रूपमा बढेको छ।
अनुमानित एक सय देखि चार सय मिलियन संक्रमणहरू प्रत्येक वर्ष हुने गर्दछन्। ८० प्रतिशत भन्दा बढी सामान्यतया हल्का र लक्षण नदेखिने हुन्छन्। विश्व स्वास्थ संगठनको रिपोर्ट अनुसार डेंगुका बिरामीहरूको संख्या विगत दुई दशकहरूमा ८ गुणा बढेको छ। सन् २००० मा पाँच लाख पाँच हजार चार सय ३० मानिसहरूबाट, सन् २०१० मा २.४ मिलियन भन्दा बढी र सन् २००१९ मा ५.२ मिलियनमा पुग्यो। सन् २००० र २०१५ बीचमा नौ सय ६० बाट चार हजार ३२ मानिसको डेंगुका कारण मृत्युु भएको छ।
डेंगुले प्रायः युवा उमेर समूहलाई असर गर्छ। एसियामा बंगलादेश एक लाख एक हजार, मलेसियामा एक लाख ३१ हजार, फिलिपिन्समा चार लाख २० हजार, भियतनाम तीन लाख २० हजार मानिसहरुमा डेंगु देखिएको थियो। एउटा मोडलिङ अनुमानले प्रति वर्ष ३९० मिलियन डेंगु भाइरस संक्रमण (९५ प्रतिशत विश्वसनीय अन्तराल २८४–५२८ मिलियन) लाई संकेत गर्छ। जसमध्ये ९६ मिलियन (६७-१३६ मिलियन) चिकित्सकीय रूपमा (कुनै पनि रोगको गम्भीरताका साथ) प्रकट हुन्छन्।
डेंगुको फैलावटबारे गरिएको अर्को अध्ययनले ३ अर्ब ९ करोड मानिस डेंगु भाइरसको संक्रमणको जोखिममा रहेको अनुमान गरेको छ। त्यस्तै एक सय २९ देशहरूमा अवस्थित संक्रमणको जोखिम भए पनि ७० प्रतिशत हिस्सा एशिया प्रदेशको छ। यस हिसाबले हामी सबैभन्दा बढी जोखिममा छौं।
डेंगु भाइरस (डीईएनभीएस) र डेङ्गु ज्वरो आएको छ कसरी थाहा पाउन सकिन्छ ?
डेंगु भाइरस (डीईएनभीएस)ले फ्लाभिभाइरस, परिवार फ्लेविभिरिडेई जीनसमा डेंगु जटिल बनाउँछ र चार एन्टिजेनिक रूपमा सम्बन्धित तर फरक डीईएनभी सेरोटाइपहरू (डीईएनभी-१, डीईएनभी-२, डीईएनभी-३ रडीईएनभी-४) हुन्छन्। यी डीईएनभीले एसिम्प्टोमेटिक डेंगु संक्रमण देखि डेंगु ज्वरो (डीएफ) देखि डेंगु हेमोरेजिक ज्वरो (डीएचएफ) देखि डेंगु शक सिन्ड्रोम (डीएसएस) सम्मको रोगको स्पेक्ट्रम निम्त्याउन सक्छ।
डेंगु ज्वरो छ कि छैन भनेर थाहा पाउनका लागि रगत परीक्षण गरिन्छ। हाम्रो नसाबाट रगतको नमूना लिइन्छ र त्यसलाई डेंगु भाइरसको लक्षणहरू हेर्न प्रयोगशालामा पठाइन्छ। रगत परीक्षणबाट हामी डेंगु भाइरसबाट प्रभावित छौं कि छैनौं भन्ने पत्ता लगाउन सक्छौं।
नेपालमा डेंगुको अवस्था
सन् २०१० देखि, डेंगु महामारीले तराईका जिल्लाहरूका साथै मध्ये पहाडी क्षेत्रहरूलाई असर गरिरहेको छ। चितवन, झापा, पर्सा (२०१२-२०१३), झापा, चितवन (२०१६), रुपन्देही, झापा, महोत्तरी (२०१७), कास्की (२०१८) र चितवन, झापा, पर्सा (२०१२-२०१३) र सुनसरी, कास्की, चितवन (२०१९)मा यसको असर देखियो। कञ्चनपुर, कैलाली, बाँके, बर्दिया, दाङ, कपिलवस्तु, रुपन्देही, पर्सा, चितवन, कास्की, रौतहट, सर्लाही, सप्तरी र झापामा सबैभन्दा बढी प्रभावित जिल्लाहरु हुन। यो पश्चिमदेखि पूर्व तराईका जिल्लाहरुमा फैलिएको छ। सन् २०११ मा १५ जिल्लाका ७९ जनामा संक्रमण पुष्टि भएको थियो भने सबैभन्दा बढी चितवन जिल्लामा ५५ जनालाई संक्रमण पुष्टि भएको थियो।
सन् २०१२ देखि २०१५ मा, अझ धेरै जिल्लाहरुबाट डेंगुको फैलियो। तर संख्यामा उतार-चढाव आइरहेको थियोे। सन् २०१९ मा सुनसरी (धरान), चितवन (भरतपुर) र कास्की (पोखरा) मा यसको प्रकोप बढेको थियो। त्यसपछि सन् २०२० को शुरुवातसम्म संक्रमण लगातार बढ्दै गएको छ।
एडिस एजिप्टाई (लामखुट्टे-भेक्टर) तराईका पाँच पेरी-शहरी क्षेत्र (कैलाली, दाङ, चितवन, पर्सा र झापा) मा ईडीसीडीद्वारा सन् २००६–२०१० को अवधिमा गरिएको कीटविज्ञान सर्भेलेन्समा पहिचान भए अनुसार डेंगु स्थानीय स्तरमा कसरी फैलियो भन्ने कुरा देखाउँछ।
हाल नेपालमा डेंगु महामारीको रुपमा फैलिएको छ। सन् २०२२ जनावरीदेखि सेप्टेम्बरसम्म सातवटै प्रदेशमा जम्मा २८ हजार ९ सय ९ जना डेंगुका संकास्पद र डेंगुका कारण ३८ जनाको मृत्यु भएको पुष्टि भएको छ। यो प्रति वर्ष देशव्यापी रुपमा राखिएको रेकर्डको सन्दर्भमा नेपालमा सबैभन्दा ठूलो डेंगु प्रकोप हो। नेपालमा डेंगुको पहिलो केस सन् २००४ मा भारतबाट फर्केका यात्रुमा देखिएको थियो।
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जारी गरेको पछिल्लो तथ्याङ्क (११ डिसेम्बर २०२२) अनुसार बागमती प्रदेशमा क्रमशः ४२ हजार २ सय ४३ र लुम्बिनी प्रदेशमा ४९८४ जनामा जम्मा ५४ हजार २ सय ३२ जनामा संक्रमण पुष्टि भएको थियोे भने कुल ६७ जनाको मृत्यु भएको थियोे।
नेपालमा स्वदेशी डेंगुको पहिलो संक्रमण सन् २००६ मा बाँके जिल्लामा पुष्टि भएको थियो। त्यसबेलादेखि छिटपुट केसहरू र प्रकोपहरूले देशमा डीईएनभी महामारीलाई मान्दै आइएको छ। अन्तर्जात डेंगु सन् २००६ मा देखा परेको थियो भने सन् २०१०, २०१३ र २०१६ मा यसको प्रकोप देखिएको थियो।
डेंगुको संक्रमण कसरी हुन्छ ?
लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने: परिवेशको तापक्रम २५-२८ डिग्री सेल्सियसको बीचमा हुँदा बाह्य इन्क्युवेशन अवधि लगभग ८-१२ दिन लाग्छ। मानिसबाट लामखुट्टेमा सर्ने: मानिसबाट लामखुट्टेको संक्रमण कसैलाई रोगको लक्षण देखाउनुभन्दा २ दिन अघि र ज्वरो निको भएको २ दिनसम्म हुन सक्छ। अधिकांश मानिसहरू चार देखि पाँच दिनको लागि भाइरेमिक हुन्छन्। तर भ्रेमिया १२ दिनसम्म रहन सक्छ। साथै डेंगु आमाको पेटमा रहेको बच्चालाई पनि सर्न सक्छ। अन्य संक्रमण जस्तै रगतको माध्यमबाट र अंग दानबाट पनि सर्न सक्छ।
डेंगुका लक्षणहरू
डेंगु ज्वरोका लक्षणहरुमा कडा ज्वरो आउने, बेस्सरी टाउको दुख्ने, आँखाको गेडी दुख्नु, शरीरमा डाबरहरु आउनु, कमजोरी हुनु, भोक नलाग्नु, नाक तथा गिजाबाट रगत आउनु, जोर्नी तथा मांसपेशीहरु बेस्सरी दुख्नु, पेट तथा आन्द्रामा गडबडी हुने हुन।
त्यस्तै डेंगुको अर्को विकसित रूप डेंगु सक सिन्ड्रोम पनि हो। यो अवस्थामा बिरामीको रक्तचाप घटेर खतरनाक अवस्थामा पुग्छ। केही बिरामीमा सुरुमै शरीरभरि खटिरा आउँछन्। त्यस्तै शरीरमा डण्डिफोर जस्तो डावरहरु देखिन्छन्। ज्वरो आइरहेको अवस्थामा नाक तथा गिजाबाट रक्तश्राव हुने र छालामुनि रक्तस्राव हुने हुन्छ। यसको उचित उपचार नगरे बिरामीको मृत्यु हुन सक्छ। त्यसैले यस्ता लक्षणहरू देखापरेमा सकेसम्म छिटो अस्पतालमा परिक्षण गराएर उपचार गर्नुपर्छ।
ज्वरोको चरणमा (२-७ दिन) निम्न मध्ये २ लक्षणहरूसँगै उच्च ज्वरो (४० डिग्री सेल्सियस/१०४ डिग्री फरेनाइट) हुँदा डेंगुको शंका गरिन्छ। गम्भीर टाउको दुखाइ, आँखा पछाडि दुखाइ, मांसपेशी र संयुक्त दुखाइ, वाकवाकी, वान्ता हुन, ग्रन्थीहरु सुन्निनु थप लक्षणहरु हुन।
डेंगु बिरामी सुरु भएको ३-७ दिनपछि सामान्य रूपमा गम्भीर चरणमा प्रवेश गर्छ (३८° डिग्री सेल्सियस/१०० डिग्री फरेनाइट तल)। डाक्टरहरूले हेर्ने लक्षणहरुमा पेट दुखाइ बेस्सरी बढ्नु, लगातार उल्टी हुनु, छिटो सास फेर्नु, गिजा वा नाकबाट रगत बग्नु, थकान, बेचैनी, कलेजो वृद्धि, बान्ता वा दिसामा रगत देखा पर्नु हुन।
गम्भीर डेंङ्गु वा डेंगु हेमोरेजिक ज्वरो भनेको के हो ?
गम्भीर डेंगुका लक्षणहरू मानिसका लागि खतरा हो। ज्वरो हटेको २४ देखि ४८ घण्टापछि गम्भीर डेंगुको लक्षण देखिन्छ। डेंगु भाइरसका कारण हाम्रो रक्तनलीहरू क्षतिग्रस्त भएको खण्डमा गम्भीर डेंगु हुन्छ। गम्भीर डेंगु भएमा हाम्रो रगतमा प्लेटलेट्सको संख्या घट्छ। यसले गर्दा आन्तरिक रक्तस्राव हुन सक्छ। शरीरका अङ्गहरूले काम गर्न छोड्ने र बिरामीको मृत्यु हुने सम्भावना समेत बढाउँछ।
डेंगु हेमोरेजिक ज्वरोका लक्षणहरू
उच्च ज्वरो आउने, लिम्फेटिक प्रणालीको क्षति हुने, रक्त वाहिकाहरूलाई क्षति हुने, नाकबाट रगत बग्ने, गिजाबाट रगत बग्ने, कलेजो वृद्धि हुने, परिसंचरण प्रणाली विफल हुने डेंगु हेमोरेजिक ज्वरोका लक्षणहरू हुनु। जसले डेंगु सक सिन्ड्रोमलाई ट्रिगर गर्न सक्छ। डेंगु सक सिन्ड्रोम गम्भीर हुन्छ। यसका कारण अत्यधिक रक्तस्राव हुनुका साथै बिरामीको मृत्यु पनि हुन सक्छ।
डेंगु ज्वरो कहिलेसम्म रहन्छ ?
डेंगुका प्रारम्भिक लक्षणहरु ३ देखि ७ दिनसम्म रहन्छ। यस पछि धेरै मानिसहरूले ठिक भएको महसुस गर्न थाल्छन्। तर केहीलाई प्राणघातक गम्भीर डेङ्गु हुन्छ। जसको लागि उपचारको आवश्यकता हुन्छ।
डेंगु ज्वरो गर्भावस्थामा लागेमा कस्तो जटिलता हुनसक्छ?
गर्भवती महिलामा डेंगु ज्वरो छ भने यसले गर्भपतन, कम वजन वा समय भन्दा पहिले बच्चा जन्मने जस्ता समस्या आउन सक्छन्। तसर्थ, गर्भावस्थाको समयमा आफू र आफ्नो गर्भमा रहेको बच्चालाई डेंगुबाट सुरक्षित राख्नका लागि विशेष सावधानी अपनाउन एकदमै जरुरी हुन्छ।
नेपालमा डेंगु नियन्त्रण कार्यक्रम
देशमा पहिलो पटक २०६०/६१ (२००४) मा डेंगु देखिएको थियोे। त्यसपछि डेंगुका केसहरू लगातार बढ्दै गएका छन्। विशेष गरी काठमाडौं लगायत उष्णकटिबंधीय तराई र उपोष्णकटिबंधीय पहाडी क्षेत्रहरूमा यस्तो फैलावट ज्यादा छ।
२०६३/६३ र २०७८/७९ को बीचमा धेरै संक्रमणहरु फेला परे। २०६२/०६३ र २०६६/०७६ मा उसको इपिडियोमोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाद्वारा २०६२/०६३ देखि २०६६/०६७ सम्म स्थानीय स्तरमा जनचेतना फैलाउँदै तराईका पाँच पेरी-शहरी क्षेत्र (कैलाली, दाङ, चितवन, पर्सा र झापा) मा डेंगुको एइजिप्टी पहिचान गरिएको थियो।
त्यसपछिका वर्षहरूमा विभिन्न जिल्लाहरूमा वार्षिक प्रकोपहरू देखियो, विशेष गरी २०७५/०७६ मा ७७ जिल्लामध्ये ६८ वटा जिल्लामा १७ हजार नौ सय ९२ जना डेंगु संक्रमित भएका थिए।
कोभिड -१९ महामारीको बेला २०७६/७७ देखि २०७७/७८ सम्म डेंगुका केसहरु कम देखिए। तर २०७९ मा प्रकोपले ठूलो रुप लियो। ५७ हजार तीन सय ३८ जनामा संक्रमण देखियो भने ८८ जनाको मृत्यु भयो। यसलाई नेपालमा अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो प्रकोपको रूपमा लिइन्छ। पछि ७७ जिल्लामा केसहरू डेंगुका केसहरु फेला परे।
सरकारले डेंगु ज्वरो, डेंगु हेमोरेजिक फिभर र डेंगु शक सिन्ड्रोको कारणले हुने बिरामी र मृत्युदरलाई कम गर्न लक्ष्य लियो भने रोकथाम र नियन्त्रणको लागि एकीकृत भेक्टर व्यवस्थापन दृष्टिकोण विकास गर्ने उदेश्य लियो। त्यस्तै डेंगु ज्वरो डीएचएफ र ठीएसएसको निदान र केस व्यवस्थापनमा क्षमता विकास गर्ने, स्वास्थ्य शिक्षा र आईईसी गतिविधिहरूलाई तीव्र पार्ने, डेंगु प्रकोपको पूर्वानुमान, प्रारम्भिक पहिचान, तयारी र प्रारम्भिक प्रतिक्रियाको लागि निगरानी प्रणालीलाई बलियो बनाउने नीति अख्तियार गर्यो।
डेंगु ज्वरोको प्रारम्भिक केस पत्ता लगाउने, निदान, व्यवस्थापन र रिपोर्टिङ रणनीति अपनाइयो। जसमा महामारी तथा प्रकोप निगरानी कार्यक्रम मार्फत डेंगु ज्वरो सर्भिलेन्सको नियमित अनुगमन गर्ने, नगरपालिकाहरूमा लामखुट्टे भेक्टर निगरानी गर्ने गर्यो।
रोकथाम र नियन्त्रण कसरी गर्ने ?
लामखुट्टेको प्रजनन रोकथाम
वातावरणीय व्यवस्थापन र परिमार्जनद्वारा लामखुट्टेलाई अण्डा दिने बासस्थानमा पहुँच गर्नबाट रोक्ने, ठोस फोहोरको उचित व्यवस्थापन गर्ने र पानी समात्न सक्ने कृत्रिम मानव निर्मित बासस्थानहरू हटाउने, घरेलु पानी भण्डारण कन्टेनरहरूलाई साप्ताहिक आधारमा छोप्ने, खाली गर्ने र सफा गर्ने, पानी भण्डारण बाहिरी कन्टेनरहरूमा उपयुक्त कीटनाशकहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ।
लामखुट्टेको टोकाइबाट व्यक्तिगत सुरक्षा
विन्डो स्क्रिनहरू, रिपेलेन्टहरू, कुण्डलहरू र वापोराइजरहरू जस्ता व्यक्तिगत घरेलु सुरक्षा उपायहरूको प्रयोग गर्ने। यी उपायहरू दिनभरि घर भित्र र बाहिर (जस्तै: काममा/विद्यालयमा) पालना गर्नुपर्छ। किनभने प्राथमिक लामखुट्टेले दिनभर टोक्छ। लामखुट्टेको छालाको जोखिमलाई कम गर्ने लुगा लगाउन सल्लाह दिने गर्नुपर्छ।
सामुदायको संलग्नता मार्फत नियन्त्रण
लामखुट्टेबाट सर्ने रोगहरूको जोखिमबारे समुदायमा जनचेतनाका कार्यक्रमहरु गर्ने, दिगो भेक्टर नियन्त्रणको लागि सहभागिता र परिचालन सुधार गर्न समुदायमा चेतना फैलाउने आदि गर्नुपर्छ।
सक्रीय लामखुट्टे र भाइरस निगरानी
नियन्त्रण हस्तक्षेपहरूको प्रभावकारिता निर्धारण गर्न भेक्टर प्रचुरता र प्रजाति संरचनाको सक्रिय निगरानी गर्नुपर्छ। भेक्टर निगरानीलाई क्लिनिकल र वातावरणीय निगरानीसँग जोड्न सकिन्छ। साथै रोग लाई चाडो भन्दा चाडो पत्ता लागाउने र त्यसको उपचार गर्नुपर्छ।
डेंगुबाट बच्ने उपायहरू
एडिज जातको लामखुट्टेले दिनको समयमा टोक्दछ। त्यसमाथि पनि बिहान र साँझको समयमा टोक्ने सम्भावना बढी भएकोले सो समयमा थप सचेत हुने। आफ्नो घर वरिपरि, कार्यस्थल र सार्वजनिक ठाँउहरूमा पानी जम्न नदिने। पानी राख्ने भाँडालार्ई लामखुट्टे नछिर्ने गरि राम्ररी छोपेर राख्ने दिउँसो पनि लामखुट्टे भगाउने धूप बाल्ने र लामखुट्टेको टोकाईबाट बच्ने मलम लगाउने।
घरको झ्याल ढोकामा लामखुट्टे नछिर्ने जाली हाल्ने। बिहान, दिउँसो, राती जुनसुकै बेला झुल लगाएर मात्र सुत्ने। पूरै शरिर ढाक्ने लुगा लगाउने। पानी राख्ने भाँडाहरू जस्तै ट्यांकी, ड्रम, बाटा, बाल्टिन आदिलाई लामखुट्टे नछिर्ने गरी राम्ररी छोपेर राख्ने। साथै पानी जम्न सक्ने ठाउँमा पानी जम्न नदिन नियमित सफा गर्ने।
काम नलाग्ने र पानी भरिन सक्ने सामानहरू जस्तै बोतल, टायर, प्लास्टिकका बस्तुहरू पानी जम्न नमिल्ने गरि बिसर्जन गर्ने। घर/विद्यालयको अध्याँरा कुना–काप्चा, जस्तैः पर्दा पछाडी, खाटमुनि, शौचालय भित्र, डेस्क/बेन्च मुनि आदि जस्ता ठाउँहरुमा किटनाशक औषधि छर्कने। कम्तिमा हप्ताको एक पटक ऐर कुलर, पानी ट्यांकी, फूलदानी, गमलामा राखिएको प्लेटहरु राम्ररी सफा गर्ने गर्दा डेंगुबाट बच्न सकिन्छ।
रोग लागेमा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू
डेंगुका बिरामीले चिसो पानी, पत्रु खानेकुरा तथा बासी खानेकुरा खानु हुँदैन। खानेकुराहरूमा बेसार, ज्वानो, अदुवा एवं हिङ बढीभन्दा बढी प्रयोग गर्नुपर्छ। हल्का तथा सजिलैसँग पच्ने खाना खानुपर्छ। अनिदो नबस्ने पूरा निद्रा सुत्नुपर्छ। सकेसम्म धेरै र उमालेर चिसो पारिएको पानी पिउनुपर्छ। चिल्लो, पिरो, तारेको खाना खानु हुँदैन।
उपचार कसरी गर्ने ?
मांसपेशी दुखाइ र ज्वरोको लक्षणहरुलाई कम गर्नको लागि सहयोगी हेरचाह गर्नुपर्छ। जस्तै ज्वरो कम गर्ने र दुखाइ कम गर्ने ओैषधि लिएर उपचार गर्न सकिन्छ। उदाहरणका निम्ति ज्वरो नियन्त्रणका लागि पारासिटामोल र एसिटामिनोफेन प्रयोग गर्ने।
तर नन स्ट्रोड एन्टी इन्फ्लेमेटरी ड्रग्सहरु जस्तै ब्रोफिन र एस्पिरिन जस्ता ओैषधिहरु सेवन गर्न हुँदैन। यी एन्टि-इन्फ्लेमेटरी ड्रग्सले रगतलाई पातलो बनाउने गर्छ। जसले रक्तस्रावको खतरा बढाउन सक्छ।
डेंगु विरुद्धको खोप
सान्फी पास्ट्युरद्वारा विकसित पहिलो डेंगु खोप, डेनीभ्याकसीया आरलाई डिसेम्बर २०१५ मा इजाजत दिइएको थियो। अहिले विश्वका २० वटा देशका नियामक अधिकारीहरूले यो भ्याक्सिनलाई अनुमोदन गरिसकेका छन्। नोभेम्बर २०१७ मा, खोपको समयमा पूर्वव्यापी रूपमा सेरोस्टेटस निर्धारण गर्न थप विश्लेषणको नतिजा जारी गरियो। नेपालका भने डेंगु विरुद्धको खोपको उपलब्धता छैन।
डेंगु रोग नियन्त्रण र रोकथामका लागि हाल भइरहेका गतिविधि
नेपालमा लामखुट्टेको बासस्थान खोजि गरी लार्भा नष्ट गर्नका लागि “खोज तथा नष्ट गर कार्यक्रम, डेंगु रोग नियन्त्रण र रोकथामका सम्बन्धमा स्वाथ्यकर्मी, पत्रकार, महिला स्वान स्वयमसेविका, सरोकारवालाहरुलाई अभिमुखिकरण, डेंगु रोग नियन्त्रण, रोकथाम तथा उपचारका लागि आवश्यक सामाग्रीहरुको उत्पादन तथा वितरण, स्वास्थ्य शिक्षा तथा सुचना केन्द्रबाट डेंगु रोग नियन्त्रण र रोकथाम सम्वन्धि स्वास्थ्य सुचना प्रशारण तथा जनचेतनामूलक गतिविधिहरु, इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखावाट डेंगु रोग नियन्त्रण सम्वन्धि सम्पादित कार्यक्रमहरू भइरहेका छन्।
त्यस्तै महोत्तरीको बर्दिबास, चितवनको रत्ननगर र भरतपुर नगरपालिका, झापाको अर्जुनधारा, सुनसरी, विर्तामोड, सुन्दरहरैचा, बेलबारी नगरपालसका र धादिङ्ङ्गको निलकण्ड नगरपालिकामा लामखुटेको बासस्थान खोजी गरी लार्भा नष्ट गर्ने कार्य गरेको देखिन्छ।
डेंगु रोग निदानको लागि दूत किट जिल्ला तथा अस्पतालमा वितरण, डेंगु रोग सम्बन्धि चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई अभिमुखिकरण कार्यक्रम संचालन, डेंगु रोगको राष्ट्रिय समिक्षा गोष्ठी संचालन, डेंगु रोग नियन्त्रण र व्यवस्थापन सम्बन्धि निर्देशिका तयारी, नियमित रुपमा समन्वय गर्ने काम भइरहेका छन्।
यो पनि पढ्नुहोस्
